واکاوی پیامدهای مراسمات اربعین (چله‌ها) در نهضت اسلامی

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی_امین خدابخشی؛ یکی از مهم‌ترین راهبردهای مبارزاتی مردم در نهضت امام خمینی برپایی مراسمات اربعین شهدا در این نهضت بود. بزرگداشت وقایع در چهلمین روز آن علاوه بر این‌که صحنه حضور مردم در مبارزات را گسترش می‌داد، خود تهدید و هشداری جدی برای سطنت به حساب می‌آمد. بسیاری از تحلیل‌گران این مراسمات را آغازی بر پایان رژیم پهلوی می‌دانند که در نهایت باعث فروپاشی سلطنت محمدرضا پهلوی در بهمن 57 شد. در ادامه به بررسی نتایج و پیامدهای مراسمات اربعین (چله‌ها) در تاریخ نهضت اسلامی پرداخته می‌شود.

گسترش مبارزات مردمی

یکی از نتایج مهم و تأثیرگذار برپایی مراسمات اربعین گسترش مبارازت مردمی بود. به عنوان نمونه ساواک در گزارشی با اشاره به «فعالیت‌های وسیع‌تر» انقلابیون در مراسم اربعین حاج‌آقا مصطفی خمینی می‌نویسد: در مراسمی که «به مناسبت چهلمین روز درگذشت مصطفی خمینی برگزار گردید، فعالیت‌های وسیع‌تری نیز از طرف عناصر متعصب مذهبی طرفدار روحانیون افراطی و وابسته به گروه‌های برانداز انجام گرفت».[1]

حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالمجید معادیخواه سخنران مراسم عصر روز چهلم حاج‌آقا مصطفی خمینی نیز در مورد نقش این مراسم در گسترش مبارازت می‌گوید: «شاید خود ما نیز تصور نمی‌کردیم مراسم چهلم آقا مصطفی و تحولات بعد از آن تبدیل به یک موج انقلابی شود زیرا تا قبل از این اتفاق، به خاطر تغییر ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق به مارکسیسم و حذف نیروهای مسلمان توسط آن‌ها، بسیاری از نیروهای انقلابی دچار سرخوردگی و انفعال شده بودند».

سایروس ونس نیز با اشاره به کشتار مردم قم به گسترش مبارزات مردمی در مراسمات اربعین شهدا اشاره می‌کند و می‌نویسد: «واکنش پلیس و کشته شدن جمعی دیگر در این مراسم، بهانه تظاهرات دیگری را در چهل روز بعد فراهم می‌ساخت و هر یک از این تظاهرات نسبت به دفعه قبل، وسیع‌تر و خشونت‌آمیزتر بود» و هرچه «خشنونت پلیس و نیروهای انتظامی برای مقابله با تظاهرات بیشتر می‌شد، موج مخالفت‌ها قدرت بیشتری می‌یافت».

همچنین به دنبال برپایی مراسم چهلم شهدای یزد، جهرم و اهواز آسوشیتدپرس با اشاره به «موج‌ جدید تظاهرات» در مورد «تظاهرات وسیع» دانشجویان نوشت: «دانشجویان‌ در نقاط‌ مختلف‌ داخل‌ و خارج‌ دانشگاه‌ دست‌ به‌ تظاهرات‌ وسیعی‌ زده‌ و با دادن‌ شعارهایی‌ در تهران‌، اصفهان‌، شیراز، بابل‌، كرمان‌ و كاشان‌ راهپیمایی‌ كردند».

زمینه‌سازی برای حضور بیشتر زنان در مبارازت

از نتایج و پیامدهای مهم برپایی مراسمات اربعین در نهضت امام خمینی می‌توان به زمینه‌سازی برای حضور پرشور زنان در مبارزات اشاره کرد. به عنوان نمونه ساواک مشهد در گزارش 30 بهمن 1356 به حضور زنان و دختران در مراسم چهلمین روز شهدای قم اشاره می‌کند و می‌نویسد در «حالیکه پرچمی با شعار «چهلمین روز شهادت مسلمانان آزاد قم را به عموم مسلمین تسلیت و اعمال و رفتار آنان را تایید می‌نمائیم» حمل می‌کرده‌اند از بست سفلی وارد صحن عتیق شده و باعث برهم زدن نظم عمومی و مختل نمودن امنیت ملی گردیده‌اند».

ساواک جهرم نیز در گزارشی به حضور زنان «چادری در جلوی بازار»  اشاره کرده است که «مبادرت به دادن شعارهای مضره» نموده‌­اند.

علاوه بر این روز ششم مهرماه 1357 در مراسم چهلم شهدای فاجعه‌ سینما رکس آبادان در دزفول: «آنچه چشمگیر بود، حضور حدود چهار هزار نفر از زنان محجبه و انقلابی، پابه‌پای مردان بود که بعد از اتمام تظاهرات، پشت سر مردان در خیابان سی‌متری جلوی نیروهای نظامی ‌و انتظامی‌ مسلح، در صفوف نماز جماعت حاضر شده و نماز را به پا داشتند».

عقب‌نشینی شاه و ساواک

ساواک که تجربه تظاهرات گسترده مردمی را در چهلم پهلوان تختی، اربعین حاج‌آقا مصطفی خمینی، چهلم شهدای قم و... تجربه کرده بود در آستانه چهلم شهدای تبریز با مشاهده جوش و خروش مردم، برای کنترل و جلوگیری از اغتشاشات حاد تصمیم گرفت «اجتماعات در مورد چهلم کشته‌شدگان حوادث تبریز در مساجد و اماکن مذهبی بلامانع» باشد تا از «هرگونه تظاهر و اخلال‌گری در خیابان و خارج از اماکن مذهبی و بستن دکاکین» جلوگیری شود.[2]

همچنین حضور گسترده مردم در مراسم چهلم شهدای یزد، جهرم‌ و اهواز چنان‌ رژیم‌ را به‌ عكس‌العمل‌ واداشت‌ كه‌ محمدرضا پهلوی سفر خود را به‌ مجارستان‌ و بلغارستان‌ به‌ تعویق‌ انداخت‌ و در یك‌ مصاحبه‌‌ مطبوعاتی‌ در 23 اردیبهشت‌ قیام‌ مردم‌ مذهبی‌ را مثل‌ همیشه‌ به‌ دست‌های‌ خارجی‌ نسبت‌ داد كه‌ كمونیست‌ها بازیگر اصلی‌ آن‌ هستند.

تسریع روند سقوط سلطنت

از دیگر پیامدهای مهم برگزاری مراسمات اربعین در تاریخ نهضت اسلامی می‌توان به سرعت فروپاشی سلطنت پهلوی اشاره کرد. آنتونی پارسونز با اشاره به جنایات رژیم پهلوی در کشتار مردم قم می‌نویسد: «سرانجام دوره‌ای از ویرانگری و نافرمانی از دولت آغاز شد که شاه مقتدر و پایه‌هایی را که او و پدرش در طول بیش از شصت سال پی‌ریزی کرده بودند، از میان برداشت».

همچنین به دنبال قیام 29 بهمن مردم تبریز در سوگ چهلمین روز شهدای قم مترینکو، سرکنسول امریکا در تبریز در گزارشی می‌نویسد: «اغتشاشات تبریز نشان داد که کنترل واقعی رژیم بر استان‌ها، می‌تواند از جانب نیروهای مذهبی و اجتماعی مورد تهدید جدی قرار گیرد. نیروهایی که نادیده گرفته شده بودند، اکنون قوی‌تر از آن هستند که به آن‌ها توجه نشود، یا به سادگی آرام شوند».

ناظرین بیگانه و تحلیلگران تیزبین و غیر وابسته، نیز این رویداد را نقطه‌ عطفی در دوران پهلوی قلمداد می‌کردند و یقین داشتند که از پسِ این انقلاب کوچک، به طور قطع، انقلابی سراسری و فراگیر در شرف وقوع می‌باشد.[3]

سایروس ونس نیز با اشاره به سیاست سرکوب رژیم پهلوی و برپایی چله‌ها می‌نویسد: «شاه در تلاش خود برای کنترل اوضاع، با وضع دشواری روبه‌رو شده بود» از این‌رو «همکاران من در وزارت امور خارجه معتقد بودند که اگر این تظاهرات تحت کنترل در نیاید در درازمدت وضع خطرناکی در ایران به وجود خواهد آمد».

استحکام پیوند مردم با رهبری نهضت

از دیگر نتایج چله‌ها در تاریخ نهضت اسلامی می‌توان به استحکام پیوند امام خمینی و مردم اشاره کرد. به عنوان نمونه در آستانه فرارسیدن چهلمین روز شهدای مردم تبریز، امام خمینی با صدور پیامی از مردم خواستند تا در روز چهلم، «با عزای عمومی خود به ملت‌های آزاد جهان بفهمانند که ما با چه شرایطی زندگی می‌کنیم».[4]

بنابر گزارش‌های ساواک، علاوه بر شهرهای بزرگ همچون تهران، اصفهان و مشهد، در کاشان، ساوه، کرج، همدان، قزوین و ... نیز تظاهرات با ابعادی وسیع صورت گرفت. در همدان مغازه‌ها تعطیل و مراسم چهلم شهدای تبریز در مسجد جامع این شهر برگزار شد همچنین در یزد مردم با سردادن شعارهای "الله اکبر" و "لاالله الا الله" و "زنده‌باد خمینی" تظاهرات گسترده‌ای انجام دادند و در ادامه مأموران با گشودن آتش بر روی مردم، مردم را به خاک و خون کشاندند.

علاوه بر این صدور پیام امام خمینی در آستانه چهلم شهدای یزد، موج و خروشی بی‌سابقه در میان مردم به وجود آورد. به طوری که ساواک قم در گزارشی با اشاره به این موضوع که «طرفداران‌ و مقلدان‌ [امام]خمینی‌ این‌ جمله‌ را تعبیر به‌ فتوا كرده‌»اند می‌نویسد: «این‌ اعلامیه‌ مراجع‌ قم‌ را دچار دردسر تازه‌ای‌ كرده‌ چون‌ ایشان‌ با تظاهرات‌ مخالف‌اند و هرگاه‌ مجلس‌ فاتحه‌ می‌گرفتند به‌ منبری‌ سفارش‌ می‌كردند كه‌ در خاتمه‌ منبر از مردم‌ بخواهد آرامش‌ را حفظ‌ كنند و از انجام‌ تظاهرات‌ خودداری‌ نمایند و مردم‌ هم‌ كمی‌ رعایت‌ می‌كردند» ولی‌ اكنون‌ «با رسیدن‌ این‌ اعلامیه‌، منبری‌ جرأت‌ نمی‌كند مردم‌ را به‌ آرامش‌ دعوت‌ كند؛ زیرا مورد اعتراض‌ واقع‌ می‌شود كه‌ دستور خمینی‌ را نقض‌ كرده‌ است‌.«

همچنین راهپیمایی گسترده مردمی در چهلم فاجعه سینما رکس، مراسم اربعین شهدای 17 شهریور و.. از دیگر نمونه‌های پیوند مردم با رهبری نهضت بود.

احیای راهبرد چله‌ها

برپایی بزرگداشت در چهلم شهدای نهضت امام خمینی، شیوه مبارزاتی شیعیان در مراسمات اربعین را احیا کرد به طوری که سایروس ونس با اشاره به «رسم شیعیان» در مراسمات اربعین می‌گوید: «همه اعمال قدرت و خشونت پلیس شاه در تظاهرات نخستین که موجب کشته شدن عده‌ای از تظاهرکنندگان شد، حربه مناسبی به دست مخالفان مذهبی شاه داد تا هر چهل روز یک بار به رسم شیعیان تظاهراتی به یاد بود شهیدان خود به راه بیاندازند» وی این رسم را برای رژیم پهلوی تهدید جدی می‌داند و ادامه می‌دهد: «من در روز دهم مه، گزارشی برای پرزیدنت کارتر فرستادم و طی آن نوشتم: فعالیت‌ها و حرکاتی که علیه شاه در ایران آغاز شده، جدی‌ترین نوع آن از 1963 به این طرف است».

«باری روبین» محقق امریکایی نیز با اشاره به سیاست سرکوب رژیم پهلوی در کشتار مردم قم می‌نویسد: «این واقعه سرآغاز تظاهراتی بود که هر چهل روز یکبار به رسم شیعیان برای یادبود شهدای تظاهرات قبل برپا می‌شد و هر بار با کشته شدن عده دیگری مراسم یادبود آن‌ها در چهل روز بعد حوادث تازه‌ای پدید می‌آورد».

نیکی کدی نیز با اشاره به این رسم شیعیان «که بنابر سنت مذهبی هر چهل روزی یکبار در چهلم افراد کشته شده برگزار می‌شد» می‌نویسد: «اگر دولت می‌خواست جلوی این مراسم را که به تبع حوادث قبلی، تاریخ و روز آن معین بود، بگیرد قطعا با تظاهرات بسیار عظیم‌تری مواجه می‌شد».[5]

1- حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی؛ ساواک و روحانیت؛ ج 1، ص 199.