پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ علی دوانی در زمره شناخته‌شده‌ترین تاریخنگاران انقلاب اسلامی است. کتاب ارزشمند یکی از مهمترین آثار در حوزه مطالعات تاریخ انقلاب است. در آستانه «روز تاریخنگاری انقلاب اسلامی» به بهانه پاسداشت این تاریخنگار معاصر، مروری خواهیم داشت بر زندگانی او.
حجت‌الاسلام علی دوانی در سال 1308 ش در قصبه «دوان» در شش كیلومتری شمال كازرون به دنیا آمد. او خود می‌گوید: «در سال 1308 در روستای دوان موطن فیلسوف نامی جلال‌الدین دوانی متولد شدم و شرح حال همین فیلسوف نامی نخستین تألیف این جانب است.» وی تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز نمود و در سال 1316 ش به شهر آبادان رفت و در مدرسه فنی در رشته‌ی مكانیك مشغول به تحصیل شد.
مقارن شهریور 1320 و جنگ جهانی دوم در آن شهر (آبادان) حضور داشت. در سال 1323 برای تحصیل علوم دینی راهی حوزه علمیه نجف شد. «در این شهر مقدس توفیق یافتم محضر حضرت آیت‌الله العظمی اصفهانی مرج مطلق عصر و آیات عظام نجف اشرف: آیت‌الله حکیم، آیت‌الله سیدعبدالهادی شیرازی، آیت‌الله سیدمحمود شاهرودی، آیت‌الله میرزا آقای اصطهبانی را درک نمایم.»
مدت اقامت وی در نجف بیش از چهار سال طول نكشید و به علت بیماری در سال 1327 ش به ایران بازگشت و تحصیلات خود را در قم ادامه داد. وی از آغاز نهضت ملی شدن نفت، به تبعیت از آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی تلاش‌های فراوانی در جهت حمایت از نهضت ملی نفت انجام داد. وی با شهید حجت‌الاسلام سید مجتبی نواب صفوی، رهبر «جمعیت فدائیان اسلام» و شهید حجت‌الاسلام سید عبدالحسین واحدی، مرد شماره 2 جمعیت، دوستی و ارتباط نزدیکی داشت.
استاد علی دوانی از بدو ورود به حوزه علمیه قم به نویسندگی پرداخت؛ دو مقاله در مجله مسلمین و چند مقاله در روزنامه وظیفه و ندای حق از وی چاپ شد. وی با علاقه‌ای كه به نویسندگی داشت، آثار متعددی شامل تحقیق، تألیف و ترجمه منتشر كرد.
از او مقالات متعددی هم در شرح حال فقها و علما در مجلات دینی، به ویژه مجله مكتب اسلام چاپ شده است. علاوه بر تألیف، وی در مؤسسات آموزش عالی چون دانشكده الهیات دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت معلم و دانشگاه امام حسین (ع) به تدریس تاریخ اسلام اشتغال داشت.
قم، استاد علی دوانی درکنار آیات:ناصرمکارم شیرازی،جعفر سبحانی،حسین نوری همدانی وسایر اعضای هیات مدیره مجله مکتب اسلام، در حیاط منزل شخصی در قم
پس از پایان موفقیت‌آمیز قیام عمومی علما و مراجع به رهبری امام‌خمینی علیه تصویب لایحه‌ی انجمن‌های ایالتی و ولایتی، دوانی كتاب «نهضت دو ماهه روحانیون» را به نگارش درآورد. او در این باره می‌نویسد: «انتشار این کتاب، انعکاس وسیعی یافت و چنان که باید در داخل و خارج، همه را در جریان نهضت روحانیون قم به پیشگامی حضرت امام خمینی گذاشت. ساواک تا توانست آن را جمع‌آوری کرد و بعضی از فروشندگان آن هم دستگیر و به زندان افتادند.»
در طول سال‌های 1342 و 1343 در برخی اعلامیه‌هایی که از سوی علما و فضلای حوزه علمیه قم انتشار می‌یافت، حجت‌الاسلام دوانی مشارکت داشت که از جمله آنها می‌توان به «تلگرام جمعی از علمای حوزه علمیه قم در اعتراض به ادامه زندانی شدن امام خمینی» در اسفند 1342 و نیز به «متن نامه جمعی از علمای حوزه علمیه قم به امیرعباس هویدا درباره اوضاع نابسامان ایران» به تاریخ 29 بهمن 1343 اشاره کرد.
در تابستان 1350 علی دوانی پس از 22 سال سکونت در قم، آن شهر را ترک و به تهران مهاجرت نمود. ساواک از اوایل سال 1351 گزارش‌های متعددی از مجالس سخنرانی و دیدارهای ایشان تهیه کرده است.
با آغاز حرکت‌های انقلابی در سال 1356 که به انقلاب اسلامی سال 1357 منتهی شد، استاد دوانی با زحمت و مشقت زیاد به گردآوری پیام‌ها، اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های مراجع، علما، فضلا، طلاب، اهل منبر، دانشگاهیان، احزاب، جمعیت‌ها، فعالان سیاسی، اصناف و بازاریان و نیز ثبت و ضبط رویدادهای سیاسی کشور پرداخت و نگارش جلد اول نهضت روحانیون ایران را در مهرماه 1357 و نگارش جلد دوم را در اردیبهشت 1358 و نگارش سایر مجلدات را تا رویدادهای سال 1360 و دوره 11 جلدی آن را در همان سال منتشر کرد.
حجت‌الاسلام و المسلمین علی دوانی سرانجام پس از یک عمر تلاش علمی و مجاهدت سیاسی، در شامگاه عید غدیر 1427 قمری برابر با روز دوشنبه ۱۸دی ماه ۱۳۸۵ در سن 77 سالگی به لقاءالله پیوست و پیکر او پس از تشییع در صحن عتیق حرم مطهرحضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
استادعلی دوانی درکتابخانه منزل شخصی
در پی درگذشت حجت‌الاسلام دوانی مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در پیامی درگذشت ایشان را تسلیت گفتند. متن پیام به این شرح است:
«بسم‌الله الرحمن الرحیم
با تاثر و تاسف خبر درگذشت عالم خبیر و مورخ و پژوهشگر برجسته مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ علی دوانی رحمت‌الله علیه را دریافت کردم، تلاش کم نظیر ایشان در تحقیق و تألیف در باره رجال علمی شیعه، حقاً درخور تقدیر و تمجید است. ضایعه رحلت این شخصیت عالم و محقق را به جامعه علمی کشور و به خانواده مکرم و فرزندان شایسته و خدوم و دیگر بازماندگان محترم ایشان تسلیت می‌گویم و از خداوند رحیم علو درجات و رحمت و مغفرت برای آن مرحوم مسئلت می‌نمایم.»
در ادامه ضمن بررسی مهمترین آثار استاد دوانی در تاریخ انقلاب، سایر کتب وی نیز به صورت فهرست‌وارد ذکر می‌شود:
نهضت روحانیون ایران: چنانکه آمد صورت اولیه این کتاب با عنوان نهضت دوماهه روحانیون ایران در سال 1341 در قم منتشر شد. (در این کتاب استاد دوانی تاریخچه نهضت‌های روحانیون ایران و انگیزه و هدف از حضور و شرکت فعال آنها را در مبارزات ضد استبدادی و ضد استعماری از زمان خواجه نصیرالدین طوسی تا آغاز غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی به اجمال تشریح کرد.) با گسترش نهضت امام خمینی در سال 1356 استاد دوانی با زحمت و مشقت زیاد به گردآوری پیام‌ها، اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های مراجع، علما، فضلا، طلاب، اهل منبر، دانشگاهیان، احزاب، جمعیت‌ها، فعالان سیاسی، اصناف و بازاریان و نیز ثبت و ضبط رویدادهای سیاسی کشور پرداخت و نگارش جلد اول نهضت روحانیون ایران را در مهرماه 1357 و نگارش جلد دوم را در اردیبهشت 1358 و نگارش سایر مجلدات را تا رویدادهای سال 1360 و دوره 11 جلدی آن را در همان سال به پایان رساند. چاپ دوم این مجموعه در سال 1375 و در 5 جلد (2 جلد در یک جلد) توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شد.
مفاخر اسلام: مهمترین اثر استاد دوانی در زمینه شرح‌حال نویسی، کتاب مفاخر اسلام است. بیشتر مجلدات این اثر در زمان حیات مرحوم استاد منتشر شده است. از جمله جلد اول و دوم در شرح احوال و آثار اصحاب ائمه و فقها و محدثان قرون اولیه شیعه تا علی بن بابویه قمی، جلد سوم از کلینی تا شهرآشوب، جلد چهارم از ابن ادریس حلی تا شهید ثانی، جلد هفتم ویژه دانشمندان لاهیجان، جلد هشتم و نهم به ترتیب ویژه علامه مجلسی (که قبلا تحت عنوان علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین (تهران 1370) منتشر شد) و وحید بهبانی، جلد یازدهم در شرح احوال و گزیده آثار شیخ عباس قمی، جلد دوازدهم درباره زندگی و زمانه آیت‌الله بروجردی و جلد سیزدهم در شرح حال بعضی روحانیون و علمای پس از آیت‌الله بروجردی از جمله: امام خمینی، آیت‌الله کاشانی، شهید نواب صفوی، شهید مطهری، حاج‌آقا مصطفی خمینی، شهید بهشتی و دیگران است که پس از رحلت وی منتشر شد.
امام خمینی در آیینه خاطره‌ها: این کتاب شامل خاطرات استاد دوانی از امام خمینی است. این خاطرات در کتاب‌های نهضت روحانیون ایران، نهضت دوماهه ایران و مقالاتی به صورت پراکنده بیان شده بود که به مناسبت پنجمین سال رحلت امام خمینی گرد آوری شده و در سال ۱۳۷۳ از سوی نشر مطهر به چاپ رسیده است.
نگارش زندگینامه امام خمینی(ره)، آرزوی استاد دوانی بود که هرگز محقق نشد و آن فرصت تاریخی از دست رفت. دلیل علاقه استاد به نگارش زندگینامه رهبر کبیر انقلاب اسلامی در کلام زیر پیداست: «بنده که دوره 11جلدی تاریخ این انقلاب را به نام نهضت روحانیون ایران نوشته‌ام و 35 کتابم فقط شرح حال بزرگان علمای شیعه است، عقیده دارم که بعد از ائمه معصومین (ع) در میان علمای اسلامی هیچ روحانی و مجتهد مقتدر و جامع‌الشرایطی مانند امام خمینی به وجود نیامده است.»
دهه 1370. استاد علی دوانی در حاشیه ضبط خاطرات خویش در مرکز اسناد انقلاب اسلامی
سایر آثار قلمی وی عبارت است از:
1ـ اصول اعتقادی و فروع عملی اسلام
2ـ امام زمان (ع) در گفتار دیگران
3ـ بحثی درباره‌ی پیامبر(ص)
4ـ پیامبر اسلام از نظر دانشمندان شرق و غرب
5ـ پیشوایان بزرگ ما
6ـ تاریخ اسلامی (از آغاز تا هجرت)، چاپ نهم
7ـ نظری اجمالی به جنگ‌های صدر اسلام؛
8ـ سیمای جوانان در قرآن كریم و تاریخ اسلام
9ـ جهانگردی و جهانگردان نامی
10ـ داستان‌های اسلامی، 2 جلد
11ـ داستان‌های ما: جلد اول
12ـ دانشمندان عامه و مهدی موعود (عج)
13ـ زن در قرآن
14ـ زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع، آیت‌الله بروجردی
15ـ سید رضی مؤلف نهج البلاغه
16ـ سیر اجتهاد در اسلام، (یادنامه‌ی اولین كنگره‌ی نهج‌البلاغه)؛
17ـ سیره ائمه طاهرین (ع)
18ـ شرح حال و آثار و افكار آیت‌الله بهبهانی (از فقها و مراجع ربع قرن گذشته)
19ـ شرح زندگانی استاد كل وحید بهبهانی
20ـ شرح زندگانی جلال الدین دوانی
21ـ شعاع وحی بر فراز كوه حرا
22ـ شیعه در اندونزی
23ـ مجموعه مقالات در موضوعات گوناگون (مجلات و روزنامه‌های دینی)؛
24ـ محدث نامی حاج شیخ عباس قمی
25- موعودی كه جهان در انتظار اوست
26- نگاهی كوتاه به زندگانی پرافتخار سید رضی مؤلف نهج البلاغه
27ـ هنر نویسندگی
28ـ خاطرات من از استاد شهید مطهری
29ـ راز نماز در نهج البلاغه
30ـ آغاز وحی و بعثت پیامبر در تاریخ و تفسیر طبری
31ـ علما و مردان نامی بوسنی و هرزگوین
32ـ فرقه ضاله و سرقت آیات و احادیث؛
33ـ محمد بن جریر طبری (بررسی و نقد تاریخ و تفسیر طبری)؛
34ـ مشاهیر فقها و مراجع تقلید شیعه
35ـ هزاره‌ی شیخ طوسی
ترجمه‌ها
1ـ آثار تمدن اسلامی در اسپانیا و پرتغال
2ـ اجتهاد در مقابل نص، چاپ هفتم
3ـ خاندان آیت‌الله بروجردی
4ـ تاریخ فتوحات مسلمانان در اروپا، (سوئیس، ایتالیا و جزایر دریای مدیترانه)
5ـ صحنه‌های تكان دهنده در تاریخ اسلام
6ـ علی علیه السلام چهره‌ی درخشان اسلام
7ـ فرقه‌ی وهابی و پاسخ شبهات آنها
8ـ فروغ هدایت
9ـ مهدی موعود (ع)، ترجمه‌ی جلد سیزده بحارالانوار علامه مجلسی
10ـ علما و شعرای بوسنی و هرزگوین
تصحیح و تحقیق و تهذیب
1ـ تاریخ قم
2ـ جامع المسائل
3ـ در پیرامون نهج البلاغه
4ـ سیر حدیث در اسلام
5ـ شاهراه هدایت
6ـ شوق مهدی (ع)
7ـ فروغ ایمان
8ـ مباحثی در معارف اسلامی
9ـ نگاهی به آثار فقهی شیخ طوسی
10ـ خاندان علامه مجلسی
11ـ مرآت الاحوال جهان نما، جلد اول و دوم.
