|غلامعلی رجبی یزدی| قرارداد دارسی در آینه اسناد وزارت امور خارجه ایران
پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آغاز عصر نفت در سال ۱۸۵۴ میلادی و کشف نفت در پنسیلوانیا در سال ۱۸۵۹، نفت را به مهم‌ترین منبع انرژی جهان و یکی از صنایع اصلی قرن نوزدهم تبدیل کرد. کمتر از چهار دهه پس از اعطای امتیاز نفتی توسط مظفرالدین‌شاه قاجار به ویلیام ناکس دارسی، اقتصاد ایران وابسته به نفت شد.
از آن زمان، سیاستمداران و اقتصاددانان همواره درباره این سوال بحث کرده‌اند که آیا نفت به عنوان یک منبع حیاتی، به رشد اقتصادی ایران کمک کرده است یا اینکه به عنوان عاملی برای وابستگی به یک منبع خام عمل کرده و به عنوان راهی برای ایجاد درآمد برای دولت‌ها، نیاز به دیگر عوامل رشد اقتصادی را از بین برده است.
امتیاز نفتی دارسی که به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ روابط خارجی ایران در دوران قاجار شناخته می‌شود، تأثیرات زیادی بر اقتصاد ایران گذاشت و همچنین نقش مهمی در سیاست داخلی و روابط خارجی ایران ایفا کرد. تحولات عمده مربوط به این امتیاز شامل لغو آن توسط رضاشاه در سال 1932، شکایت بریتانیا از ایران در سازمان ملل، امضای توافق‌نامه جدید در سال 1933 پس از اصلاحات و در نهایت ملی شدن صنعت نفت ایران در سال 1950 است.
برای درک بهتر و عمیق‌تر از امتیاز دارسی، باید به دلایل و عواملی که باعث شد مظفرالدین‌شاه این امتیاز را به ویلیام دارسی انگلیسی اعطا کند پرداخته شود. دارسی که نه تنها به ایران نیامد تا قرارداد را امضا کند، بلکه هیچ‌گاه به ایران سفر نکرد.
مجموعه‌ای از عوامل مانند کسری بودجه دولت قاجار، تأمین منابع مالی از طریق اعطای امتیازها، فساد در دربار و مقامات و فریب حاکمان برای امضای قراردادها، بی‌خبری، کمبود دانش و تخصص علمی، و نبود فناوری در صنعت نفت، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های عظیم در حفاری و استخراج نفت، عدم اطمینان از وجود منابع نفتی در کشور، ایجاد شغل و توسعه شبکه جاده‌ای و ساخت‌وساز، و همچنین اختلاط فرهنگی پس از حضور مهندسان و کارگران خارجی در ایران.
شکل‌گیری فرآیند تغییر منابع سوخت از زغال‌سنگ به نفت، نیاز فزاینده بریتانیا به منابع نفتی به عنوان سوخت کشتی‌ها و ناوگان دریایی که از زغال‌سنگ به نفت تغییر کرد، افزایش ارزش نفت در آمریکا و بریتانیا، توجه شرکت‌های نفتی به سرزمین‌های دوردست برای یافتن منابع جدید در نقاط مختلف جهان، فشار دولت بریتانیا برای ترغیب ایران به اعطای امتیاز، تلاش دولت روسیه برای ورود به رقابت و واکنش آن، و اهمیت جغرافیایی رو به رشد ایران با توجه به کشف و استخراج نفت.
مشارکت وزارت امور خارجه در مذاکرات، مکاتباتی که سفارت ایران در لندن در آن‌ها درگیر بوده و نشست‌هایی که سفارت برگزار کرده است، نامه‌های سفارت بریتانیا در تهران، اسناد مربوط به روش‌های جلوگیری از تأخیر در پرداخت مالیات معادن، نامه‌ها درباره اقدامات مستمر برای استرداد حقوق دولت از شرکت‌ها، اسناد مربوط به اختلافات با قوم بختیاری در خصوص تملک اراضی برای حفاری و اکتشاف، و راه‌های حل آن‌ها.
امتیاز نفتی دارسی از جنبه‌های مختلف مورد تحقیق قرار گرفته است. این مطالعه بر اساس اسناد موجود در مرکز اسناد وزارت امور خارجه ایران به بررسی امتیاز دارسی می‌پردازد. مرکز اسناد وزارت امور خارجه مجموعه‌ای از ۵۰ میلیون سند دارد که گنجینه‌ای برای محققان فراهم کرده است. جستجوی واژه «دارسی» در آرشیو مرکز اسناد ۱۱۹ نتیجه به همراه دارد. در ادامه، سند موجود در مرکز اسناد وزارت امور خارجه مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
این سند در یک دفتر بدون جلد نوشته شده است که اندازه آن 20 در 32.5 سانتیمتر می‌باشد و شامل ۷ صفحه است (صفحه اول و دو صفحه آخر خالی هستند). این سند به زبان‌های فارسی و فرانسه با جوهر سیاه نوشته شده و مهر موم وزارت امور خارجه بر آن خورده است. سند شامل یک مقدمه و ۱۸ ماده است و در تاریخ ۲۸ مه ۱۹۰۱ (مطابق با ۹ صفر ۱۳۱۹ هجری قمری) در تهران امضا شده است.
افراد زیر امضای خود را در پیوست سند قرار داده‌اند:
1. آلفرد لیتلتون مریوت، وکیل ویلیام ناکس دارسی.
2. جرج گراهام، معاون کنسول بریتانیا در تهران.
3. تاییدیه از مظفرالدین شاه با عبارت ملاحظه شد. این صحیح است. در ماه صفر سال ۱۳۱۹ در صاحبقرانیه در سال گاو".
4. تاییدیه از میرزا علی‌اصغر خان اتابک، نخست‌وزیر، با عبارت «این سند امتیاز بر روی موم و نفت معدنی طبیعی است که امضای مقدس آقای سرور، اعلیحضرت، بر آن موجود است».
5. تاییدیه از مشیرالدوله، وزیر امور خارجه، با عبارت «این سند امتیاز بر روی موم و نفت معدنی که به امضای اعلیحضرت رسیده است، در وزارت امور خارجه دولت ایران با شماره ۸۱۲ در ماه صفر سال ۱۳۱۹ ثبت شده است»
6. تایید امضای مشیرالدوله توسط مهر فردی به نام نظام‌الدین با عبارت «محتویات نوشته شده در اینجا صحیح است».
اصلی مهم در قرارداد دارسی
ماده 1: طبق این ماده، دارسی امتیاز جستجو و بهره‌برداری از نفت در سرتاسر ایران به مدت شصت سال را دریافت می‌کند. اما مناطق شمالی ایران از این امتیاز مستثنی شدند تا از واکنش دولت روسیه جلوگیری شود.
نکته قابل توجه این است که گزارش سفارت ایران در سن‌پترزبورگ، که توسط روزنامه نوویه روسیا در تاریخ 23 مارس 1902 منتشر شده، اشاره می‌کند که این قرارداد برای منافع روسیه خبر بدی است. روزنامه در گزارش خود اشاره می‌کند که این امتیاز به رقیب روسیه اجازه می‌دهد تا نفوذ خود را در این مناطق تقویت کند.
این روزنامه می‌نویسد: «حق جستجو، اکتشاف، استخراج، حمل و فروش گاز طبیعی، نفت، قیر و موم طبیعی در سرتاسر ایران به مدت شصت سال از این تاریخ به دارسی اعطا می‌شود. این امتیاز شامل استان‌های آذربایجان، گیلان، مازندران، خراسان و استرآباد نمی‌شود.»
نکته دیگری که در سند آمده است، نحوه واگذاری اراضی است. زمین‌های بایر به طور رایگان به مهندسان واگذار می‌شود، اما زمین‌های کشت‌شده باید از دولت یا مالکان خریداری شوند. این ماده بعدها منبع اختلافات و مناقشاتی با طایفه بختیاری شد که در نهایت منجر به مذاکرات و مکاتبات گسترده‌ای شد که اسناد آن‌ها مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
دولت امپراتوری ایران به صورت رایگان تمامی اراضی بایر متعلق به دولت را که مهندسان امتیازدهنده برای ساخت تمام یا هر قسمت از پروژه‌های مذکور لازم بدانند، به امتیازدهنده واگذار می‌کند. در خصوص اراضی کشت‌شده متعلق به دولت، امتیازدهنده باید آن‌ها را به قیمت منصفانه و جاری استان خریداری کند. دولت همچنین به امتیازدهنده حق خرید هر گونه اراضی یا ساختمان‌های دیگری را که برای این منظور لازم باشد، با توافق مالکین، به شرایطی که میان آن‌ها و امتیازدهنده توافق شود، می‌دهد.
ماده دیگری که منجر به اختلاف شد و باعث دخالت سازمان دیپلماتیک کشور گردید، مربوط به تأسیس شرکت و پرداخت 16 درصد از سود این شرکت به دولت ایران است.
در قرارداد بین امتیازدهنده و شرکت، مقرر خواهد شد که شرکت باید ظرف یک ماه از تاریخ تأسیس نخستین شرکت بهره‌برداری، مبلغ 20,000 پوند استرلینگ به صورت نقدی و مبلغ اضافی 20,000 پوند استرلینگ به صورت سهام پرداختی از نخستین شرکتی که به موجب این ماده تأسیس می‌شود، به دولت امپراتوری ایران پرداخت کند. همچنین شرکت موظف است به دولت مذکور سالانه مبلغی معادل 16 درصد از سود خالص سالانه هر شرکت یا شرکت‌هایی که ممکن است به موجب این ماده تأسیس شوند، پرداخت کند.
اسناد مربوط به تدابیر اتخاذ شده توسط وزارت امور خارجه ایران عبارتند از:
نامه از وزیر امور خارجه محمدعلی علاءالسلطنه به سفارت ایران در لندن
در خصوص دستور مذاکره با دارسی برای پرداخت مالیات معوقه نفت. این نامه به تاریخ سال ۱۳۲۹ هجری قمری (پرونده ۳۰، بخش ۷) صادر شده است.
نامه از نصرت‌الله مشیرالدوله به سفارت ایران در لندن
در خصوص مذاکرات با دارسی و شرکت نفت برای پرداخت مالیات معوقه معادن نفت. تاریخ این نامه نیز سال ۱۳۲۹ هجری قمری است و در پرونده ۳۰، بخش ۷ قرار دارد.
نامه از وزیر امور خارجه محمدعلی علاءالسلطنه به مجدالسلطنه
در خصوص دستور احضار کتابچی، دریافت اساسنامه و اعلامیه شرکت نفت و ارسال آن‌ها به وزارت امور خارجه. این نامه در سال ۱۳۲۹ هجری قمری نوشته شده و در پرونده ۳۰، بخش ۱ قرار دارد.
نامه‌ای به علاءالسلطنه و ارسال ترجمه تلگراف
در خصوص ضرورت استعلام از صدیق‌السلطنه در مورد پرداخت مالیات استخراج نفت توسط دارسی. این نامه مربوط به سال ۱۳۲۹ هجری قمری است و در پرونده ۳۰، بخش ۱۴ موجود است.
نامه از وزارت دارایی عمومی به وزارت امور خارجه
در خصوص عدم امکان مشارکت بازرگانان آمریکایی در استخراج نفت به دلیل اعتبار امتیاز دارسی و اجازه به مشارکت بازرگانان آمریکایی در استخراج معادن و جنگل‌ها و گسترش راه‌آهن. این نامه مربوط به سال ۱۳۲۹ هجری قمری و در پرونده ۱، بخش ۸۱ قرار دارد.
اسناد مربوط به تلگراف‌های سفارت ایران در لندن در پرونده‌های مختلف شامل موارد زیر می‌شود:
نامه وزیر امور خارجه محمدعلی علاءالسلطنه به سفارت ایران در لندن در خصوص دستور مذاکره با دآرسی برای پرداخت مالیات معوقه دولت بر نفت (سال 1329 هجری قمری، پرونده 30، بخش 7).
نامه از نصرالله مشیرالدوله به سفارت ایران در لندن در مورد مذاکره با دآرسی و شرکت نفت برای پرداخت مالیات معوقه دولت از معادن نفت (سال 1329 هجری قمری، پرونده 30، بخش 7).
نامه وزیر امور خارجه محمدعلی علاءالسلطنه به مجدالسلطنه در خصوص دستور احضار کتابچی[آنتوان کتابچی]، دریافت اساسنامه و اعلامیه شرکت نفت و ارسال آن‌ها به وزارت امور خارجه (سال 1329 هجری قمری، پرونده 30، بخش 1).
نامه به علاءالسلطنه و ارسال ترجمه تلگرافی درباره نیاز به تحقیق از صدق‌السلطنه در خصوص پرداخت‌های مالیات استخراج نفت توسط دآرسی (سال 1329 هجری قمری، پرونده 30، بخش 14).
نامه از وزارت درآمدهای عمومی به وزارت امور خارجه در خصوص عدم امکان مشارکت بازرگانان آمریکایی در استخراج نفت به دلیل اعتبار قرارداد دآرسی و اجازه مشارکت بازرگانان آمریکایی در بهره‌برداری از معادن و چوب و توسعه راه‌آهن (سال 1329 هجری قمری، پرونده 1، بخش 81).
نامه‌های سفارت بریتانیا در تهران
نامه‌ای درباره ارسال کپی قرارداد میان دارسی و سرکردگان قبیله‌بختیاری برای رد ادعای سرکردگان و حل و فصل اختلافات (سال ۱۳۲۳ هجری قمری، پرونده ۲۰، بخش ۲)
نامه‌ای درباره نظرات شرکت نفت دارسی در مورد امکان قرارداد با افراد برای کشف نفت بر اساس ماده ۳ امتیاز (سال ۱۳۲۴ هجری قمری، پرونده ۸، بخش ۵)
نامه‌ای درباره نارضایتی دارسی از پرداخت اجاره برای اراضی اجاره‌شده از چادرنشینان بختیاری و مبلغی که بیشتر از ۱۶ درصد سود کشف نفت بود (سال ۱۳۲۴ هجری قمری، پرونده ۸، بخش ۶)
درخواست سفارت بریتانیا از وزارت کشور ایران برای قبول اعتبارنامه آقای دنیس (?) به عنوان نماینده دارسی (سال ۱۳۲۱ هجری قمری، پرونده ۲، بخش ۷)
اسناد دیگر دپارتمان‌ها و وزارتخانه‌ها
نامه‌ای در مورد دریافت مبلغ ۲۰,۰۰۰ پوند استرلینگ توسط آقای کتبی خان تحت قرارداد با دارسی، به عنوان دارنده امتیاز نفت، و واریز این مبلغ به خزانه‌داری (۱۳۲۹ هجری قمری، پرونده ۳۰، بخش ۵)
رسید دریافت بیست برگ سهم از شرکت نفت جنوب به ارزش ۲۰,۰۰۰ پوند استرلینگ (۱۳۲۹ هجری قمری، پرونده ۳۰، بخش ۲)
نامه‌ای از وزارت مالیه در مورد رد هرگونه تأخیر در پرداخت مالیات معادن نفتی شوشتر و قصرشیرین از سوی آقای دارسی و ضرورت پرداخت فوری آن به وزارت مالیه (۱۳۲۹ هجری قمری، پرونده ۳۰، بخش ۴)
نامه‌ای از وزارت راه و ترابری به صدق السلطنه در مورد ضرورت دریافت مبلغ سالانه ۲,۰۰۰ تومان از درآمدهای دولتی از معادن نفت دارسی (۱۳۲۹ هجری قمری، پرونده ۳۰، بخش ۱۱)
نامه‌ای از دارسی، صاحب امتیاز، به علاءالسلطنه در مورد اجازه عبور آقای رینولدز از شاغوند برای دسترسی به دهلران (۱۳۲۲ هجری قمری، پرونده ۱۷، بخش ۱۰)
نامه‌ای از مصدق السلطنه به وزارت مالیه در مورد ممنوعیت فروش امتیاز نفت دارسی به کشورهای دیگر در حضور مشیرالملک، وزیر مختار (۱۳۲۹ هجری قمری، پرونده ۸، بخش ۱)
منبع: سایت مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی
بخش دیدگاه محملی برای انعکاس نظرات اهل قلم، پژوهشگران و دانشگاهیان است تا آراء پژوهشی جدید خود را در دسترس علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ ایران معاصر و تحولات انقلاب اسلامی قرار دهند. لذا ضمن سلب مسئولیت نسبت به محتوا و رویکرد علمی پژوهشگران، پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی پذیرای تمام جستارها، یادداشت ها و پژوهش‌هایی ست که در باب تاریخ ایران معاصر تدوین و نگاشته شده و آن را در اختیار دیگر علاقه مندان این حوزه قرار خواهد داد.
