قرارگیری ایران در رتبهٔ هفتم پلیمر دنیا نتیجهٔ سی سال تلاش است
پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «تاریخ و تجربه» عنوان نوپدیدی است که به زوایای مختلف تجربیات تلخ و شیرین حکمرانی در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و راهکارهای پیش روی جامعه ایرانی در زندگی امروز می‌پردازد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی پیشرفت‌های علمی جوانان این مرزوبوم چشمگیر بود؛ به‌گونه‌ای که آمارهای جهانی در حوزه‌های مختلف دانش، نشان از رشد و بالندگی ایرانیان در عرصه‌های علم و پژوهش دارد. در این میان حوزهٔ پلیمر مانند دیگر رشته‌ها یکی از صدها عرصهٔ علمی است که با تلاش، همت و برنامه‌ریزی دانشمندان این رشته، امروزه جایگاه برجسته‌ای در جهان دارد. طرفه حکایت آن که آغاز رشد و گسترش این رشته به دههٔ شصت برمی‌گردد. در روزهایی که مردم ایران در بحبوحهٔ جنگ تحمیلی و شرایط سخت اقتصادی و سیاسی بودند، تعدادی از دانشمندان حوزهٔ پلیمر با برنامه‌ریزی و آینده‌نگری درست اقدام به تأسیس مرکز تحقیقاتی می‌کنند که سال‌های بعد به پژوهشگاه مهندسی پلیمر ایران و قطب این رشته تبدیل می‌شود تا جایی که تحسین بسیاری از اساتید و سیاستمداران خارجی را برمی‌انگیزد.
دکتر حمید میرزاده، سیاستمدار نام‌آشنای دههٔ شصت و هفتاد که عضو هیئت علمی دانشکدهٔ مهندسی پلیمر دانشگاه امیرکبیر است، در گفتگویی به تولد، رشد و گسترش پژوهشگاه پلیمر پس از انقلاب اسلامی پرداخته است که بخش‌هایی از آن در ادامه از نظر می‌گذرد.
از دانشگاه شهید باهنر کرمان تا معاون اجرایی دولت
از سال 58 مربی دانشکدهٔ علوم دانشگاه شهید باهنر کرمان بودم و آن‌جا تدریس داشتم. در سال ۵۹، به‌خاطر انقلاب فرهنگی دانشگاه تعطیل شد و من خیلی تصادفی وارد حوزهٔ اجرایی شدم. بعد از فرمانداری در سیرجان و استانداری در کرمان، فعالیت‌های اجرایی متعددی داشتم، ولی همیشه دوست داشتم برگردم به همان اصل کار خودم که حوزهٔ علمی بود و خوشبختانه بعد از این که دوباره دانشگاه‌ها راه‌اندازی شدند، من همزمان با مسئولیت اجرایی، تدریس را از سر گرفتم و با همکاران خودم در تهران ارتباط داشتم. من فارغ‌التحصیل دانشکدهٔ مهندسی پلیمر وابسته به دانشگاه صنعتی امیرکبیر هستم؛ اینجا درس خواندم و با یک جمعی از اساتید قبل از انقلاب و بعد از انقلاب ارتباط داشتیم.
این ارتباط باعث شد که وقتی مسئولیت اجرایی داشتم از این فرصت استفاده کنم و با توجه به اهمیت پلیمرها در اقتصاد ایران، یک کار زیربنایی را برنامه‌ریزی کنیم. این رشته استعداد ایران هم است و منابع ما هم جوابگوی آن هست که بتوانیم متخصصانی را تربیت کرده، آزمایشگاه‌ها و تجهیزاتی را راه‌اندازی کنیم و این رشته را توسعه بدهیم. به همین دلیل در زمان دولت مهندس موسوی که استاندار کرمان بودم، یعنی در سال ۱۳۶۲ با همکاران خودم در این دانشکده که نقش خیلی مهمی در تأسیس مهندسی پلیمر داشتند، از دفتر مهندس موسوی وقت گرفتم. در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۶۲، جلسهٔ ما در دفتر نخست‌وزیری برگزار شد و موضوع را مطرح کردیم و باتوجه‌به اهمیت پلیمر و پتروشیمی، از ایشان درخواست کردیم تا با حمایت خود، کمک کنند تا ما این رشته را توسعه بدهیم. آقای مهندس موسوی هم چون اصولاً یک اخلاق نوگرایانه داشت و به امر توسعه خیلی بها می‌دادند و علاقه داشتند، به من گفت به شما اختیار تام می‌دهم؛ خودتان پیگیری کنید.
من تا آبان ماه ۱۳۶۴ در کرمان بودم که آقای مهندس موسوی از من دعوت کردند به تهران بروم و به‌عنوان معاون اجرایی نخست‌وزیر با ایشان همکاری کنم که من هم به تهران آمدم. چون بحث پلیمر همیشه دغدغهٔ ذهنی من بود، من از فرصت استفاده کرده و دوباره با آقای مهندس موسوی صحبت کردم و گفتم با توجه به این که دستور شما را در بهمن سال ۱۳۶۲ دریافت کردیم، من می‌خواهم این قضیه را در سمت جدیدی که بر عهده‌ام گذاشته‌اید، با قوت و امکانات بیشتری پیگیری کنم. ایشان هم در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۶۴ و باز هم در دوران جنگ، یک حکمی دادند مبنی بر این که من به‌عنوان معاون اجرایی و سرپرست نخست‌وزیری، با همکاری کارشناسان پلیمر برای توسعهٔ رشته علوم و مهندسی پلیمرها، برنامه‌ریزی کنم و همهٔ اقدامات مورد حمایت نخست‌وزیر خواهد بود. من هم به استناد همان حکم که هنوز دارم، کار خودمان را شروع کردیم.
گام‌های اولیه ساخت پژوشگاه پلیمر
این حکم در آذر ۱۳۶۴ صادر شد و ما در خرداد ۶۵ یعنی چند ماه بعد از صدور حکم، اولین سمینار مربوط به این حوزه را به نام سمینار علوم و تکنولوژی پلیمرها در همین دانشکدهٔ پلی‌تکنیک تشکیل دادیم و صاحب‌نظران را در سراسر ایران و چند نفر را هم از خارج دعوت کردیم. این یک هسته‌ای شد که ما بتوانیم با همکاری این دوستان برای توسعهٔ این رشته برنامه‌ریزی کنیم.
پس از آن چون یک مرکز تحقیقات پلیمر در ایران نداشتیم، یک گروه تشکیل دادیم که به ژاپن بروند و ببینند مراکز تحقیقاتی پلیمر ژاپن چه تأسیسات، امکانات، تجهیزات و رشته‌هایی دارد و همهٔ این موارد را بررسی کنند.
من تا سال ۷۶ در دولت بودم، حالا یا معاون اجرایی رئیس جمهور بودم یا معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان برنامه‌ریزی، تا این که در سال ۷۶ و همزمان با شروع دولت آقای خاتمی دیگر مسئولیت اجرایی در دولت نداشتم و بازگشتم به فعالیت علمی. حدود یازده سال رئیس پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران بودم و در این فاصله زیربناها و مجموعهٔ آن را به پنجاه‌هزار مترمربع رساندیم و قراردادی با شرکت پتروشیمی ایران بستیم. آن‌ها آمدند فضاهای جدیدی درست کردند، مرکز رشد درست کردیم، شرکت‌های دانش بنیان را در آن‌جا استقرار دادیم. الآن خیلی از آن شرکت‌های دانش بنیان به تولید رسیده‌اند و محصولات خودشان را ارائه می‌دهند.
رتبه هفتم پلیمر در دنیا
کار به جایی رسید که هم در سایت وب‌آف‌ساینس و هم در سایت سایمگو، که هر ساله رتبهٔ دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های تمام دنیا در آن تعیین می‌شود، رتبهٔ ایران رشد چشمگیری داشت. در حال حاضر از نظر وب‌آف‌ساینس در سال ۲۰۲۲، رتبهٔ علمی ایران برای تمام رشته‌ها، رتبه پانزدهم است. ایران در رشتهٔ پلیمر نیز رتبهٔ هفتم دنیا است و این نشان می‌دهد که توسعه تصادفی نیست.
اگر برنامه‌ریزی، دلسوزی و پیگیری وجود داشته باشد، اگر جدیت در کاری باشد، به نتیجه می‌رسد. رتبهٔ هفتم دنیا در رشتهٔ پلیمر برای ایران با آمار وب‌آف‌ساینس تصادفی نیست، این نشان‌دهندهٔ این است که پشت این قضیه یک برنامهٔ منسجم سی‌ساله بوده است. کمااین‌که الآن طبق آمار سایمگو رتبهٔ ایران در تمام رشته‌ها سیزدهم است، چون می‌دانید استانداردهای سایت‌ها باهم فرق دارد. در سایمگو در تمام رشته‌ها ایران مقام سیزدهم دنیا را دارد و در رشتهٔ پلیمر پنجم است. این نشان می‌دهد می‌شود برای همهٔ رشته‌ها چنین کاری کرد.
پیشرفت در دوران جنگ
در دورهٔ جنگ تحمیلی، کشتی‌هایمان بمباران می‌شد، منابع نفتی، چاه‌های نفتی در خشکی و دریا بمباران می‌شد و کشور در حصر اقتصادی بود، بااین‌حال ما یک ستادی داشتیم به نام ستاد طرح‌های مهم انقلاب که یک مقدار از ارزی که به دست می‌آمد و سالی پنج شش میلیارد دلار بیشتر نبود، را صرف کارهای بزرگ توسعه‌ای می‌کردیم؛ مثل راه‌آهن بافق ـ بندرعباس که در زمان جنگ درست شد، توسعهٔ فولاد مبارکه در زمان جنگ انجام شد؛ ساخت بسیاری از پتروشیمی‌ها که در زمان جنگ بود، بسیاری از سدها، کارهای زیربنایی، توسعه‌ای، توسعهٔ مس سرچشمه. خلاصه آنکه حدود صد طرح در دههٔ اول انقلاب که با جنگ تحمیلی توأم شده بود، از جمله همین پژوهشگاه پلیمر، در همین زمان جنگ در شهرک پژوهش درست شد. البته این فقط منحصر به پلیمر نبود و آقای مهندس موسوی گفتند به رشته‌های دیگر هم برسید. ایشان به من اختیار داد گفت ماشین‌های نخست‌وزیری برای زمان قبل از انقلاب را بفروش، پول آن را بده مرکز تحقیقات شیمی و مهندسی شیمی ایران را راه‌اندازی کنید که الآن پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی ایران همسایهٔ پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران است. گفتند برای ژنتیک هم کمک کنید؛ چون خیلی مهم بود، حدود ده هکتار زمین یا دوازده هکتار زمین برای پژوهشگاه ژنتیک تخصیص دادیم. از همان زمین پلیمر جدا کردیم. نتیجه آن شد که الآن آن‌جا چهارده مرکز تحقیقاتی و پژوهشگاه قرار دارد.
شگفتی مهمانان خارجی از پیشرفته علمی ایران
همهٔ این‌ها پژوهشگاه‌هایی است که ساختش در دههٔ ۶۰ در زمان جنگ شروع شد و بعد توسعه پیدا کرد. همهٔ این‌ها الآن پژوهشگاه‌های موفقی هستند. این پژوهشگاه‌ها این‌قدر خوب و با برنامه‌ریزی توسعه پیدا کردند که هر وقت در آن زمان یک مهمان خارجی می‌آمد، وزارت خارجه آنان را پیش ما می‌آوردند تا از آن‌جا بازدید کنند و خیلی از آن‌ها با تعجب می‌گفتند اینجا ایران است؟! ما فکر می‌کنیم روی مارس یعنی روی کرهٔ مریخ راه می‌رویم! این توسعهٔ علمی واقعاً برای آن‌ها جالب بود. از آن‌ها می‌پرسیدیم چرا این‌طور می‌گویید؟ که می‌گفتند ما در اینجا می‌بینیم استانداردهای شما مثل استانداردهای کشورهای پیشرفته است، مخصوصاً پژوهشگاه پلیمر، ساختمان و تجهیزات و آزمایشگاه‌های خیلی پیشرفته‌اش. گفتم چون بر اساس مدلینگ و برنامه‌ریزی بود و ما از پژوهشگاه‌های ژاپن اقتباس کردیم. گفت من اینجا می‌بینم همه چیز استاندارد و روبه‌راه است، اما از اینجا که بیرون می‌رویم، در جادهٔ کرج ـ تهران، ماشین‌های مردم را می‌بینیم که روی یکدیگر سوار می‌شوند! این آقا یک متلکی هم به ما انداخت.
آن‌جا کارهای بزرگی کرده‌اند و نه‌تنها توانستند از نظر علمی باعث توسعهٔ کشور شوند، بلکه کوشش‌های تحقیقاتی و پژوهش‌های علمی منجر به این شد که حتی لایسنس بفروشند، یعنی چیزی که در تاریخ اقتصاد این رشته اصلاً سابقه نداشت. با کوشش‌های دوستان ما و همکاران علمی ما الآن چندین کارخانه ایجاد شده است که این محصولات را تولید می‌کنند و کیفیت این محصولات بالا رفته است. کارخانهٔ تولید پلی‌استایرن‌هایپلی استایرن‌های ایمپکت، یک نمونه است. تولید رزین‌های جاذب آب و بسیاری از محصولات مربوط به کاربرد پلیمرها در پزشکی از جمله دستاوردها است.
کمبود تجهیزات و امکانات رشته پلیمر قبل از انقلاب
سال ۱۳۵۵ یک دانشمند آمریکایی به نام فلوری که در رشته پلیمر جایزه نوبل گرفته بود به ایران آمد؛ ولی هیچ‌کس نبود با ایشان بنشیند و یک جلسهٔ علمی داشته باشد. یا که او از یک آزمایشگاهی بازدید کند چون در کشور هیچ چیزی نبود. من دانشجوی پلی تکنیک بودم. برای همین او را به شیراز بردند چون رشته، شیمی در آن‌جا یک مقدار قوی بود. حتی آن موقع ما را که دانشجو بودیم، یک ترم به اتریش فرستادند، چون در دانشگاه خودمان در تهران تجهیزات و امکانات نداشتیم.
سه نسل اثرگذار در رشته پلیمر
توسعهٔ رشتهٔ پلیمر مدیون سه نسل است، یک نسل قبل از انقلاب، مرحوم دکتر سمسارزاده، آقای دکتر نور پناه، آقای دکتر سید اصفهانی؛ آقای دکتر سمسارزاده متأسفانه فوت شدند، ولی دو استاد دیگر خوشبختانه زنده هستند. آقای دکتر قره پتیان که از ایران رفتند و آقای دکتر شیرسوار و آقای دکتر مرادیان. این‌ها قبل از انقلاب، هستهٔ مرکزی رشتهٔ پلیمر را در این دانشگاه درست کردند. برای همین این افراد، نسل اول پلیمر ایران هستند. بعد از آنان، در اوایل انقلاب، دکتر افشار طارمی آمدند، آقای دکتر کتباب آمدند، آقای دکتر نازک‌دست آمدند، این‌ها بلافاصله بعد از انقلاب شروع به توسعهٔ این رشته کردند. مخصوصاً برای همین ساختمان و تجهیزاتش که نبود. نسل بعدی آقای دکتر محمدی، آقای دکتر غفاریان، آقای دکتر گرمابی، دکتر ابراهیمی و... راستش می‌ترسم اسامی برخی از قلم بیفتد و بعداً کدورتی پیش بیاید ولی این‌ها نسل‌های بعدی بودند، البته الآن هم تعداد زیادی از دانشمندان جوان این رشته که بعضاً در خارج هستند از همین دانشگاه فارغ‌التحصیل شدند.
متن کامل گفتگوی پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی با دکتر حمید میرزاده در مجله گواه شماره تابستان 1403 منتشر شده است که علاقمندان برای تهیه آن می‌توانند از اینجا اقدام کنند.
فیلم کامل این گفتگو را از صفحه چندرسانه‌ای و یوتیوب irdc.ir ببنید.
