|حمید احمدی حاجیکلائی| دفاتر «نهضت امام خمینی» تاریخ نگاری تبیینی یا جامعه شناسی تاریخی؟

 پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انقلاب اسلامی به عنوان تحولی بزرگ و نقطه عطفی در تاریخ ملت ایران، به عنوان یک واقعیت تاریخی مورد توجه اندیشمندان و مورخان قرار گرفته و خواهد گرفت. تلاش در روایت این واقعه بزرگ گاه متعمدانه و گاه به دلیل خطاهای ادراکی و گاه به خاطر حب و بغض‌های شخصی و گروهی و یا با دسیسه های نظام سلطه در معرض تحریف و وارونه نمایی قرار گرفته است. در این امر محققانی متعهد و دلسوز به انقلاب اسلامی و ایران هم به ثبت و تبیین و روایت صحیح آن اقدام کرده‎اند. ازجمله ایشان دانشمند زمان شناس و ساعی جناب حجت الاسلام والمسلمین سید حمید روحانی است که اولین اثر در تاریخ انقلاب اسلامی را با عنوان " نهضت امام خمینی (ره)" تألیف و منتشر ساخت او از سال ۱۳۵۱ کار تدوین تاریخ انقلاب اسلامی را آغاز و اولین دفتر آن را در سال ۱۳۵۶ منتشر ساخت و بعد آن تا امروز چهار دفتر دیگر آن را نگاشته و به طبع رسانده است. نویسنده به دلیل همراهی با رهبری انقلاب اسلامی و زیستش در متن وقایع انقلاب و دسترسی به منابع و آرشیو غنی اسناد و مدارک معتبر و متعدد، توانسته اثرش را با کمترین شکاف با وقایع که اغلب مورخان از این مسأله دچار مشکل هستند، تدوین و ارائه کند. اگرچه مؤلف در اثرش از روش تاریخ نگاری خاصی نام نبرده اما باید آن را متفاوت از روش تاریخ نگاری سنتی متداول در حوزه‎های علمیه که راوی و سند محور بوده و نیز از تاریخ‌نگاری کلاسیک که ادبیات محور و بر بنیاد دولت و حاکمان متمرکز است، فاصله دارد و یک متن تاریخ نگاری تبیینی است که به دور از فردگرایی و کل‎نگری افراطی در پی بیان و بررسی علل مختلف وقایع است. تاریخ تبیینی که با بررسی علل نزدیک و دور و علل غایی به بازنمایی وقایع و رخدادها با محوریت دادن به فکت‎ها در محیط و ظرف زمانی و مکانی و بسط تاریخی آن می‎پردازد. از سویی محقق به دلیل آن که در پی تبیین و تحلیل پی جوی کنش‌گران در سطوح مختلف و نهادها و سازمان‌هاست و به بررسی و تحلیل فرهنگ و جامعه به عنوان ظرف وقوع و هم عامل تحدید کننده و سازنده و اثرپذیری از کنش‌ها و رخدادهای انقلابی، نشسته و به استخراج و کشف قواعد برای بررسی وقایع مشابه و تعمیم آن و حتی پیش بینی‎ها به صورت آشکار و پنهان روی آورده است، آن را به یک اثر جامعه شناسی تاریخی نزدیک ساخته است.

مقدمه

انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک تحول ژرف متأثر از عوامل متعدد و متنوعی در بستر و شرایط اجتماعی خاص خود نقطه عطفی در تاریخ کشور و حیات سیاسی و اجتماعی مردم ایران تلقی می‌شود. چگونگی رخداد این جنبش و عوامل موثر در آن و وقایع و حوادثی که به عنوان اجزا و قطعات مختلف این حرکت حدود دو دهه از تکوین تا پیروزی و نیز وقایع و عوامل مهمی که استقرار یک نظام سیاسی و دولت برآمده از انقلاب به دلیل پیچیدگی‌ها و گستردگی و همچنین تنوع آن مورد توجه اهل تحقیق، دانشمندان و صاحب نظران قرار گرفته است. هم از سوی کسانی که خود را متعهد به این حرکت انقلابی می‌دانند و هم آنانی که این حرکت خوشایندشان نبوده و نیست یا کسانی که از زاویه‌ای خاص و در چارچوب نظریه‌هایی به چیدن قطعات رخدادها و وقایعی که در سیر این تحول به عنوان عامل یا پیامد آن و یا بازدارنده آن به وقوع پیوسته پرداخته‎اند. این همان معضلی است که اغلب تحولات مهم فرهنگی اجتماعی در تاریخ گذشته نهضت‌ها و جنبش‌ها با آن مواجه بوده‎اند. به خصوص هرچه از وقایع این حرکت از فاصله می‌گیریم و یا مولفان و نویسندگان از آن واقعه فاصله دارند، از درک کامل وقایع باز می‌مانند و یا گزارش‌ها و اسناد رخدادها از دسترس خارج و گاه با اسناد مجعول و غیر واقعی در هم آمیخته می‌شود که در چنین صورتی تشخیص ‌فکت ها از غیر آن دشوار می‌شود. از این رو ضرورت دارد که محققان و کنشگران که در جریان این تحول تاریخی قرار داشته و دارند، لازم است که به روش عالمانه و با فراهم آوردن اطلاعات جامع و اسناد و مدارک معتبر به تدوین آنها و نیز تبیین علل پیدا و پنهان و دور و نزدیک این وقایع اقدام نمایند و این خدمتی بزرگ به تاریخ و هویت تاریخی یک ملت و به همه اهل تحقیق و پژوهش است.

حرکت انقلاب اسلامی به عنوان یک تحول شگرف با جوهره خاص در شرایط زمانی و مکانی و دوره‌ای معین بی‌تردید متاثر از عوامل و متعدد و متنوع مورد توجه بسیاری از اندیشمندان قدرت‌ها و کانون‌های قدرت و مراکز پژوهشی و تحقیقی قرار دارد این توجه جدای از پی‎آمدهای مثبت آن، می‌تواند تهدیدی برای روایت ناصحیح و ناتمام و یا ناقص و حتی مغایر با جوهره و علل و عوامل واقعیت‌های صحنه باشد. این همان تهدید و خطری است که رهبری بزرگ این انقلاب نسبت به آن هشدار می‌دهد و می‌نویسد « امروز قلم‌های مسموم درصدد تحریف واقعیات هستند باید نویسندگان امین این قلم‌ها را بشکنند» (امام خمینی، 5 مرداد 1357)

درک این ضرورت از سوی نویسنده متعهد و فهیم جناب حجت الاسلام والمسلمین سید حمید روحانی سبب شد که در بحبوحه حوادث سخت و رخدادهای تلخ و شیرین دوران مبارزات دست به کار شوند و از سال ۱۳۵۱ به ثبت و تدوین تاریخ و تحلیل این رخدادها اقدام نمایند او کنشگری فعال در عرصه تحولات و حرکت انقلابی امام خمینی رحمت الله بود و این امتیازی است که او را در درک شرایط و زمینه‌ها و چگونگی واقعیت‌های بسیاری از کنش‌ها و واکنش‌های رهبری انقلاب و انقلابیون و رقبا و مخالفان و نظام حاکم یاری نموده و سبب شده است که علاوه بر جمع آوری و دسترسی راحت‌تر به اسناد و مدارک تفسیر واقع بینانه‌تر از تحولات و وقایع داشته و علل آنها را ادراک نماید این امر بدان جهت یکی از امتیازات و نقطه قوت آثار او که در قالب دفاتر پنج‎گانه تاکنون با عنوان نهضت امام خمینی تعریف شده است می‌باشد که می‌دانیم یکی از مشکلات و نقاط سخت و گاه مانع مهم برای تدوین و تحلیل وقایع تاریخی وجود دارد شکاف‌هایی است که بین مورخ و و یک واقعیت و پدیده‌ای تاریخی وجود دارد.

واقع نمایی بازسازی

نظر به اینکه مورخ خالق پروسه تاریخی نیست بلکه صرفاً گذشته را بازسازی می‌کند و در بازسازی تنها به شواهد و مدارک حقیقی متکی است و از تصور خود نیز یاری می‌گیرد که این امر تصویر واقعیت‌ها را تغییر نمی‌دهد بلکه فهم او را پیرامون رابطه میان آنها عمیق‌تر می‌کند

این بازسازی هنگامی واقع نماتر می‌شود که مورخ و راوی بتواند درک درست و تصوری صحیح و کامل از وقایع و به خصوص درک نزدیکی از محیط وقوع یک واقعیت و رخداد و کنشگران آن داشته باشد. حضور مؤلف در بطن بسیاری از وقایع و قرابت و همراهی او با بسیاری از کنشگران اصلی این وقایع سبب شده است که در موارد زیادی فاقد شکافی باشد و یا شکاف‌ها تقلیل یافته‎اند.شکاف‎‌هایی که اغلب میان مورخ و واقعیت وجود دارد و میان پدیده‌های تاریخی آنگونه که بوده‌اند و آن گونه که فکر می‌کنیم و تصور می‌کنیم.

حضور و ارتباط نزدیک مؤلف با وقایع و زیستن در متن وقایع و در محیط وقوع، شناختی برای او ایجاد کرده است که بازنمایی روایت‌ها و تبیین و تحلیل از آنها صحیح‌تر و کامل‌تر ‌باشد.

مستند بودن روایت‎ها

امتیاز ویژگی دیگر اثر او در این مجموعه پنج‎گانه مستند بودن روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی است. مؤلف به دلیل دسترسی به منابع آرشیوی ارزشمند و اسناد بر جای مانده از رژیم گذشته، سازمان‌ها، نهادها، افراد مختلف و رهبران انقلاب اسلامی و مخالفان و گروه‌های مختلف با گفتمان‌های متفاوت، این امکان برایش فراهم گردیده است که بتواند چیدمان مناسبی از وقایع مختلف در اکثر رخدادهایی که به آنها پرداخته، داشته باشد اگرچه در مواردی به دلیل نوع نگارش و شیوه بهره‌گیری از اسناد یک نوع بد قوارگی در تدوین وجود دارد که البته از اتقان کار او نمی‌کاهد. امید است در ویراست‌های بعدی به اصلاح و رفع این نقیصه بپردازد.

ضرورت برخورداری از منطق تاریخ‎نگاری

اما آنچه مهم است آقای روحانی همانند سایر مورخان منصف و عالم در تلاش بوده است تاریخ گذشته و شرایط زمانه و زمینه‌هایی که روی داده‌های انقلابی به وقوع پیوسته را بشناسد. توانایی‌اش در این است که شناخت او از فاصله زمانی گذشته و حال فراتر می‌رود و در یک سیر زمانی به هم پیوسته به تبیین وقایع می‌نشیند. این امر از آنجا اهمیت می‌یابد که می‌دانیم علم تاریخ بر دو پایه شواهد و تفسیر استوار است که مورخ در هر دوی این مقوله با مشکلات زیادی همراه است و با قطعات پدیده گذشته که باید آنها را در جای خود قرار دهد سر و کار دارد و باید آگاهانه و با روش علمی به بازسازی گذشته بپردازد از این رو همیشه باید جانب احتیاط نگه دارد و برای تحقق این امر مهم نیازمند اتکای به یک منطق تاریخ نگاری است مورخ در تمام مراحل نگارش و تدوین و تفسیر باید با یک متد تعریف شده و روشن بتواند به نوشته‌ها انسجام و روایی لازم را بدهد و هم برای دیگران قابل فهم نماید. از این رو شیوه تاریخ نگاری و قرار دادن یک پژوهش و گزارش تاریخی در یک چارچوب منطقی قابل فهم و دفاع ضرورت می‌یابد.

این بدان معنا نیست که بهره‌گیری از یک روش تاریخ نگاری قابل دفاع _ نه الزاماً رایج و متد اول_ به معنای شناخت یقینی وقایع است. لذا در این تلاش‌ها دنبال شناخت یقینی نباید بود که سخت دشوار است. اگر نگوییم ناممکن خواهد بود. تاریخ جزو آن حوزه‌های دانش بشری است که دستیابی به شناخت یقینی در آن بسیار نامحتمل است. (استنفورد ,۱۳۸۲, ۱۹۷)

اما رغم همه این‌ها تاریخ آن قسمت از گذشته انسان و جامعه است که بر اساس شواهد موجود اسناد و مدارک مورد بازسازی آگاهانه واقع می‌شود و مورخ تلاش دارد تا وقایع را آن گونه که بوده‌اند بشناسد و بشناساند. شناخت به همه تلاش‌های اطلاق می‌شود که برای پر کردن شکاف میان مورخ و واقعیت صورت می‌گیرد. این تلاش برای وصول به معرفت هنگامی نتیجه بخش خواهد بود که علاوه بر استناد به مدارک و شواهد کافی و معتبر، از تفسیر درست وقایع در محیط، فضای وقوع و فهم و ادراک کنش‌ها و عناصر درگیر در آن برخوردار باشد. این مسأله ضرورت داشتن یک منطق و متد تاریخ نگاری را ایجاب می‌کند که علاوه بر هدف و غایت مورخ به رویکرد او در تألیف و روایت وابسته است. مؤلف محترم کتاب نهضت امام خمینی اگرچه در دفاتر مختلف هیچگاه از روش تاریخ نگاری خاصی نام نبرده و بدان نپرداخته است اما با غور و تأمل در پنج دفتر که در هزاران صفحه ساماندهی شده است، می‌توان ادعا کرد که روش او در تدوین این مجموعه از تاریخ نگاری سنتی اسلامی که در حوزه‌های علمیه رواج داشته فاصله دارد. چنانچه از تاریخ نگاری کلاسیک در عرصه‌های دیگر تاریخ نگاری نیز جدا است. در تاریخ نگاری متداول در حوزه‌های علمیه به طور سنتی، تاریخ روایی است. در نقل یک واقعه آنچه اهمیت می‌یابد ذکر سلسله‌ای از ناقلان روایت است. در این روش تاریخ نگاری بخش رجالی آن مورد اهتمام قرار دارد چون اعتماد به راوی، روایت را محکم می‌سازد و بعد به درایه یعنی محتوای روایت می‌رسند. در تاریخ نگاری جدید که در حوزه‌های هم کم و بیش رواج یافته است تاریخ نگاری علمی اطلاق می‎شود که ناظر به داده‌هایی از واقعیت است و از روابط بین واقعیت‌های موجود ساخته می‌شود. تاریخ نگاری کلاسیک شرح و ثبت وقایع تاریخی بدون نقد و بررسی انجام می‌گرفت، با شاخص‌هایی همانند تقدیرگرایی، سنت گرایی، سلطنت طلبی، دولت محوری و سبک نگارش ادبی که آن را از تاریخ نگاری جدید متمایز می‌کند.

سبک نگارش در تاریخ نویسی کلاسیک ادبیات محور است و تاریخ نویسان عموماً اثر خود را با کلمات پیچیده و آرایه‌های ادبی همراه می‌سازند. آقای روحانی در اثر خود که با تاکید بر واقعیت‌ها و تلاش در شناساندن و شناخت آنها بر مبنای یک منطق معقول از تاریخ نگاری سنتی اسلامی فاصله‌اش را حفظ کرده در پی شناخت واقعیات است و هم با ساده و روال نویسی و دوری از پیچیدگی و نگارش‌های ادبی از تاریخ کلاسیک فاصله می‌گیرد و هم از روش دولت و حکومت محوری و تقدیر گرایی کاملاً متمایز است. در تلاش است وقایع همانطور که واقع شده‌اند بازنمایی و شناسانده شوند. از طرفی در تاریخ نگاری سنتی مورخ تعهدی برای بیان و تبیین علت وقایع ندارد در حالی که در تاریخ نگاری جدید مورخ به قانون علیت و قانون سنخیت توجه خاصی دارد. کسی که پیشگام در این رویه بوده و تلاش نموده که تاریخ را قلمرو علم و فلسفه نزدیک کرد توسیدید بود.

ناریخ نگاری تبیینی

از این جهت پنج دفتر نهضت امام خمینی را می‌توان یک تاریخ نگاری تبیینی دانست که با تاریخ نگاره‌های پیسین خود دارای این تفاوت اساسی‌ست که به کندوکاو درباره عوامل موثر خارجی می‌پردازد.

این اثر از آن جهت تاریخ نگاری تبیینی است چون بر فکت تأکید دارد و سند محور است در پی نگارش واقعی و دقیق گذشته‎ای که اتفاق افتاده، است. مضافاً بررسی و تبیین علل شکل‌گیری و تکوین و بروز کنش‌های اشخاص، نهادها و جریان‌ها در مقاطع مختلف از دغدغه‌های جدی مؤلف است و به نقل تاریخی یک واقعه و رخداد بسنده نمی‌کند. بلکه به علل دور و نزدیک و غایت آن توجه دارد و آن را در محیط و زمان خاص خود با حفظ توالی زمانی ثبت و تبیین می‌کند و در تمامی وقایع به این روش متعهد مانده است که انواع علت‌ها را به صورت کوتاه مدت، بلند مدت و غایی و علت العلل کشف و ارائه کند و از این جهت به تاریخ نگاری تبیینی وفادار است. چون مطالعه تاریخ، مطالعه علل و کشف روابط بین پدیده‌های تاریخی و تبیین آنها است. اساساً تاریخ یعنی تنظیم حوادث گذشته به ترتیب علت و معلول، و مورخ فهرستی از علل را برای رخدادها ارائه و آنها را به صورت منظم طبقه‌بندی می‌کند تا رابطه آنها را نسبت به یکدیگر مشخص سازد و مسئله تأخر و تقدم علل هسته مرکزی استدلال مورخ را تشکیل می‌دهد(کار، ۱۳۷۵, ۱۳۳)

اجتناب از فردگرایی و جمع‎گرایی افراطی

با توجه به رویکرد تاریخی و تحلیلی که در عنوان اثرش نیز آمده است انتظار این است که در نگارش تنها به توصیف متن واقعه اکتفا نشود و چنانچه در دفاتر مختلف این اثر تاریخی هویدا است، مولف به شناخت بسترها و مقدمات آن _علت یابی و ریشه یابی تحولات_ نیز پرداخته است. این روند و رویکرد علاوه بر زاویه نگاه مورخ میزان و کیفیت داده‌ها و اطلاعاتش به توانمندی‌های ذهنی و تحلیلی‎اش نیز وابسته است. زیرا تاریخ نگاری بازآفرینی ذهنی تاریخ است و مولف با استفاده از منطق علمی از اطلاعات موجود و قابلیت‌های عقلی خود پیکره‌ای نزدیک به واقعیت ساخته و ارائه کرده است. در همان حال تلاش کرده است که در دام فردگرایی یا جمع گرایی در تاریخ نگاری انقلاب اسلامی دچار نشود.

فردگراها عناصر اصلی تحلیل را افراد می‌شمارند و جمع گرایان افراد را محصول نیروهای اجتماعی و فرهنگی می‌پندارند. جامعه و فرهنگ را واحدهای زیربنایی تحلیل اجتماعی محسوب می‌دارند. در همین حال فیلسوفان امر اجتماعی با ارائه استدلال‌های متفاوت گاه بر فرد و گاه بر جامعه تاکید می‌کنند. این رویکردها به دلیل یک جانبه نگری قابل پذیرش نیست (ملائی توانی ۱۳۹۲: ۱۶۳) نگاه معقول و جامع ترکیب دو دیدگاه فردگرایی و کل گرایی با یکدیگر و پذیرش بینش‌های اصولی آنها و اجتناب از افراط‌های هر دو است اقدامی که جامعه شناسان برجسته‌ای چون آنتونی گیدنز (۱۹۳۸) در نظریه ساختاریابی و آگوستن برک(۱۹95_ ۱۹10) در نظریه فرهنگ‎یابی انجام داده‌اند.

آقای روحانی در مجموعه دفاتر به این اصل پایبند بوده است و هم بر اهمیت کارگزاری و هم بر شکل دهنده فرهنگ و جامعه به رفتارهای انسانی به عنوان کنش‎گران اصلی تاکید دارند. او به درستی به اثبات رسانده است که این دو نگرش در مقابل هم قرار ندارند بلکه هم جامعه و هم فرد در کنار یکدیگر واقعیت‌ها و تاریخ را می‌سازند. ما فرهنگ و جامعه خود را می‌سازیم و آنها به نوبه خود ما را شکل می‌دهند.(فی، 1383 : 120)

ارتباط تاریخ با فرهنگ و جامعه

نظر به اینکه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی، پاره‌ای باورها نقش‌ها و مقررات اجتماعی را تحریک و تحدید می‌کنند. به بیان دیگر واقعیات جاری اجتماعی و فرهنگی به برخی از رفتارها و هویت‌های خاص مجوز می‌دهد و امکان تعامل مستمر را برای شرکت کنندگان فراهم می‌آورند و برخی از فعالیت‌ها را تشویق و حتی الزامی می‌کنند. ولی افراد در فرایند جامعه پذیری یا فرهنگ پذیری، پدیده‌های منفعلی نیستند. فرهنگ به عنوان فرایند تخصیص و جامعه به عنوان فرایند ساختاریابی‌ عمل می‌کنند. ( فی، 1383 : 121 ). مؤلف تاریخ نهضت امام خمینی(ره) با همین نگاه و رویکرد به تبیین وقایع تاریخ انقلاب اسلامی پرداخته است هم به فرهنگ اسلامی به عنوان جوهره و بنیاد و حرکت انقلابی امام خمینی(ره) و فرهنگ دینی جامعه ایران توجه دارد و بسیاری از کجروی‌های حکومت پهلوی را که مروج فساد و تباهی برای نسل جوان و تغییر فرهنگ جامعه بوده مردم به رهبری روحانیت در اشکال مختلف با آنها به مقابله برخاستند و در موارد متعدد از این حرکت تقابلی مردم و روحانیت با نظام پهلوی که برخاسته از ارزش‎ها و فرهنگ جامعه اسلامی بوده موارد و مصادیقی را ارائه کرده است و در کنار فرهنگ که هم محرک این جنبش ضد ظلم و فساد و تباهی بوده، و هم به شخصیت‎هایی همانند امام خمینی به عنوان زعیم این حرکت و سایر افرادی که در بستر و ساحت همین فرهنگ و جامعه به مبارزه و مقابله با بیدادگری پرداختند و نیز کسانی که در نظام حکومتی در تقابل با آنها قرا داشتند، می پردازد.

از دیگر سو توجه به دو مقوله فرد و جامعه به دور از فردگرایی و جمع گرایی افراطی و توجه به ساخت های فرهنگی و اجتماعی و روح حاکم بر آن و هم کنش‎گران اصلی فعالان این حوزه از اندیشه ورزی و منطق تاریخ نگاری اوست. در تمام صفحات مراقبت دارد تا پدیده‎ها در ظرف زمانی خود و بر اساس شرایط تاریخی شان همان‌گونه که بوده اند ادراک شوند و بنمایاند. چون هر پدیده تاریخی مختصات خاص خود را دارد. وظیفه مورخ آن است تا به ذات و جوهر آن‌ها پی ببرد. مورخ باید در آن دوره تاریخی غرق شود و با روش مناسب با آن‌ زمان به ارزیابی آن اقدام نماید و آن‌چه رخ داده را نشان دهد. داوری و سودمندی آن را در باره گذشته و تعلیم در زمان حال را به تاریخ بسپارد و مؤلف در این اثر با چنین رویکرد و روش بدون واهمه از داوری ها بر اساس ارزش‌ها و شرایط حال به بازنمایی واقعیت‌ها اقدام کرده است. همانند آن‌چه را در مورد دکتر علی شریعتی و یا آیه الله شریعتمداری و بزرگان دیگر به بررسی علل و پی آمدهای و چرایی تعاملات و ارتباطات‎شان با مراکز و نهادها و کنش‎گران عرصه سیاست و فرهنگ آن روز داشته اند، پرداخت. ممکن است کسی در باره اعتبار برخی اسناد و یا استنتاج‎های مولف اشکال نماید و استنتاج دیگری بر اساس شرایط امروز و یا قبل آن ارائه کند اما نمی‎تواند در روش و منطق و نوع بررسی تاریخی‌اش خدشه نماید.

بنابراین، تلاش محقق در فهم نظم سیاسی و جنبش انقلابی مردم ایران در این دوره در چارچوب بافت تاریخی و ساخت‎یابی در زمان خود بوده است و برای فهم پدیده‎های تاریخی از نهادها و اندیشه‎ها و جریان‌ها و رفتار کنش‌گران، ناگزیر به بسط تاریخی بوده تا تغییرات آن را طی دوره زمانی آن پدیده مورد مطالعه و بررسی قرار بدهد. تلاش کرده دوره تاریخی را بر اساس ارزش‌ها یا افکار امروز و آیا از پیش تعیین شده مورد داوری قرار ندهدتا آن‌ها براساس شرایط تاریخی شان همان‌گونه که بوده‌اند، ادراک شوند. لذا تنها به نقل تاریخ واقعه اکتفا نکرده و به خاستگاه فکری و سیاسی و فرهنگی ورود نموده و کوشیده تا آن‌ها را به شکل نظامند و حفظ توالی زمانی تبیین و تحلیل کند.

قرابت با جامعه شناسی تاریخی

نکته دیگر قرابتی است که این اثر با جامعه شناسی تاریخی یافته است. بدان سبب که مؤلف در موارد زیادی به تبیین اکتفا نکرده است و علاوه بر تحلیل و توصیف و تبیین، تلاش او منجر به کشف قواعدی برای تبیین نیز شده است و یا اساساً از ابتدا در صدد استخراج قاعده‌ای از دل وقایع و رخدادها برای فهم حوادث مشابه و تبیین علل وقوع آن‌ها و یا تفسیر و فهم رفتارها و کنش‌ها و واکنش‌ها، بر آمده است. تلاش کرده است در موارد زیادی قاعده‎ای از مجموعه‎ای از پدیده‎های تاریخی همگن استخراج و ارائه نماید، همانند آن چه در دفتر سوم درباره جریان روشنفکری انجام داده‎ و قاعده‎ای را برای ارزیابی و جهت گیری‎های جریان روشنفکری غرب‎گرا در ایران را ارائه کرده ‎است و همراهی آنان با قدرت‎های استعماری و تأمین منافع آنان را از مجموعه تحولات و واقعیت های تاریخی ایران به عنوان یک قاعده استخراج کند و همچنین در جاهای متعددی این قواعد را از پدیده‎های مختلف تاریخی ارائه می کند. گذشته از آن که این استنتاجات به چه میزان از صحت و استحکام برخورد دارند، این شیوه تاریخ نگاری، مجموعه دفاتر پنج‎گانه را به جامعه شناسی تاریخی نزدیک ساخته است. برای فهم این مطلب لازم است به ویژگی ها و جایگاه جامعه شناسی تاریخی به اختصار پرداخته شود.

مطالعات جامعه شناسی تاریخی در زمینه موضوع‎های تاریخی می‎تواند درباره زمان‎ها و مکان‎ها و تغییر و تحولات جوامع انسانی در گذشته انجام بگیرد. (ر،ک اکبری و اردشیران، 1393 : 2). اصطلاح جامعه شناسی تاریخی عمری کوتاه دارد و بیش از شش دهه از پیدایی آن نمی‎گذرد. و از مطالعات بین رشته‎ای محسوب می شود. با این حال مجال یافته تا به عرصه های مطالعاتی وسیعی  ورود کند و به بخش ها و حوزه های مختلف جامعه شناسی و تاریخ حضور جدی پیدا کند. (ر.ک اسکاچ‎ پول: 1389 : 491)

در تعریف جامعه شناسی تاریخی آمده است: «کوششی است برای فهم رابطه فعالیت و تجربه شخصی از یک سو و سازمان اجتماعی از سوی دیگر به منزله چیزی که به طور مداوم در حال ساخته شدن در زمان است. فرآیندی مستمر که دل مشغولی اصلی‎اش تحلیل اجتماعی را ارائه می‎دهد. ممکن است این فرایند در یافته‎های گوناگونی مطالعه شود. در بیوگرافی و زندگانی شخص در پیدایش و زوال کلی تمدن ها، در حوادث خاص از قبیل انقلاب یا انتخابات یا تحولات ویژه ای همچون تشکیل دولت رفاه یا شکل گیری طبقه کارگر». (گری جی ، 1387: 111)

نظر به اینکه موضوع تبیین‎های تاریخی در دفاتر مختلف «نهضت امام خمینی» در خصوص انقلاب مبارزات و نهادها و رهبری آن و همچنین تشکیل دولت برآمده از انقلاب اسلامی و تا حدودی سازمان اجتماعی حوزه علمیه و دولت پهلوی و حتی در مواردی به بخشی از نهادها و سازمان‎های دولت بعث عراق و تحولات در عراق می پردازد، می‎تواند از موضوعات و قلمرو جامعه شناسی تاریخی قرار گیرد. باید توجه داشت که وابستگی تاریخ و جامعه از عوامل مهمی بوده که جامعه شناسی تاریخی را از جامعه شناسان کلاسیک که همواره تاریخ را به دید پیش درآمد نظری در جهت توضیح و تبیین چگونگی سیر تحول و تغیرات اجتماعی می‎دیدند، را متحول ساخت. در این نگاه هر وضع موجودی امتداد تاریخی است نه آنکه تاریخ گذشته آن باشد. این بدان معناست که تاریخ «پس از واقعه» را و نه «پیش از» آن را می سازد و از این رو تاریخ و جامعه به هم وابسته هستند (منوچهری، 1389: 161)

از سویی جامعه شناسی تاریخی بنا بر برخی رهیافت ها نزدیک ترین شعب جامعه شناسی با دانش تاریخ می باشد.(فوران، 1371: 10) در جامعه شناسی تاریخی از نوشته های صرفا سیاسی و جنگ و به عبارتی تاریخ نگاری طبقه الیت جامعه فاصله گرفته و لایه ها و زوایای دیگر جامعه را نیز مورد بررسی و کنکاش قرار می دهد.

جامعه شناسی تاریخی دارای دو بعد می باشد. بعد تاریخی و جوهره ی پدیده، با بهره گیری از منابع و به همان شکل که رخ داده، روایت و بررسی می شود. اما مطالعات جامعه شناسی درصدد آن است که تأثیر نیروی جامعه را در کنش های افراد مورد سنجش قرار دهد و سپس وقایع اجتماعی آینده را بیش بینی نماید. به عبارتی جامعه شناسی به دنبال یافتن قاعده کلی رفتار انسان هاست تا به کمک آن توانایی پیش بینی و کنترل وقایع آینده را بدست آورد و سبب می­شود که از سنت های صرفا تاریخ نگارانه کلاسیک فاصله گرفته و آن را متمایز می سازد. به همین جهت دگرگونی ها و تغییرات همیشه یکی از موضوعات محوری در مطالعات تاریخی بوده است و در جامعه شناسی پی‎جویی کشف قواعد این تغییرات مورد تاکید است.

ما در موارد زیادی از استخراج قواعد کلی را در این اثر تاریخی شاهدیم اگر چه این رویه عمومیت ندارد و در همه موارد این چنین نیست اما در موارد زیادی با آن مواجه ایم، همانند آن‎چه در خصوص تقابل دو جریان حق و باطل، مظلومان و ظالمان، مردم و حکومت استبدادی و عالمان دنیا گرا و عالمان متعهد و مجاهد دینی بیان کرده‎، حاوی قواعدی‎اند تعمیم پذیر و کاربست آنها قابلیت پیش‎بینی وقایع در آینده را داراست.

شاید گفته شود که اگر این مجموعه بر سنخ جامعه شناسی تاریخی نگارش یافته است، باید آنچه طبع و رویه مطالعات و بررسی های جامعه شناسانه است به پش بینی ها وقایع آینده هم پرداخته می شد که این نگاره در آثار آقای روحانی حاکم نبوده است و ایشان صرفا درصدد تبیین یعنی بیان علل یک پدیده یا حادثه در تحولات انقلابی در مبارزات امام خمینی و انقلاب اسلامی در گذشته است. اگر چه این سخن با بررسی‎های اولیه در پنج دفتر نهضت امام خمینی احساس می‎شود اما با کمی تأمل و عمیق شدن در این مجموعه، می‎توان کم و بیش آن را از لابه لای نوشته ها ادراک کرد و استخراج نمود.

بنابراین می‎توان مجموعه پنج‎دفتر نهضت امام خمینی اثر دانشمند و مورخ سخت‎کوش جناب حجت الاسلام والمسلمین سید حمید روحانی را یک اثر تاریخ تبیینی دانست که به دلیل مماس مؤلف با وقایع و برخورداری از آرشیو معتبر اسناد و مدارک به آن اعتبار بخشیده و در بازنمایی وقایع انقلاب اسلامی توفیق یافته به دور از فرد گرایی و کل‎نگری افراطی به تبیین علل آن رخدادها بپردازد و از آن جهت که در تبیین رخدادهای زیادی به استخراج قواعد روی آورده و علاوه بر بررسی رفتارها و کنش‎های شخصیت‎ها به بررسی نهادها و سازمان‎ها با توجه به فضای و محیط آن‎ها اقدام نموده آن را به جامعه شناسی تاریخی نزدیک ساخته است.

مآخذ

اسکاکیول، ندا (1388) بینش و روش در جامعه شناسی تاریخی، ترجمه ترجمه هاشم آقاجری، تهران، نشر مرکز.

صدیقی ناصر (1389) تاریخ جامعه شناسی یا جامعه شناسی تاریخی، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 150، آبان 1389.

فلاح توتکار، حجت (1387) ؟؟؟؟ کبری ققنوس (برآمد جامعه شناسی تاریخی نوشته دنیس اسمیت) کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره122 تیر 1387)

منوچهری، عباس، (1389)، جامعه شناسی تاریخی و دیالکتیک تجدد در ایران، مجله انجمن جامعه شناسی ایران، دوره یازدهم، شماره 1، بهار 1389.

فوران، جان، (1387)، مقاومت شکننده، تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1378.

اکبری، یونس و اردشیریان شهرام، (1393)، جامعه شناسی تاریخی، مفاهیم ، تئوری ها و روش ها تاریخنامه خوارزمی، فصلنامه علمی تحقیقی، سال اول، شماره سوم، بهار 1393  .

استنفورد، مایکل، (1382)، درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه احمد گل محمدی، تهران، نشر نی، 1382.

گری جی، همیلتون، رندال کولینز و دیگران، (1387)، ترجمه هاشم آقا جری، تهران، کویر، 1387.

کار، ادوار هالت، (1375)، تاریخ چیست؟، ترجمه حسن کامشاد، تهران، خوارزمی، 1375.

فی، برایان (1383)، پارادایم شناسی علوم انسانی، ترجمه مرتضی مردیها، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1383

ملائی توانی، (1392) درآمدی بر روش پژوهش در تاریخ، تهران، نشر نی، 1392