انقلاب اسلامی در شیراز چگونه به پیروزی رسید؟

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در روز 21 بهمن دولت بختیار از ساعت 4 بعدازظهر حكومت نظامی اعلام كرد، لیكن امام خمینی از مردم خواست به دستور دولت اعتنا نكنند. به دنبال این اخطار و اعلامیه‌ دولت موقت، مردم به خیابان‌ها ریختند. 

كمیته‌ هماهنگی تظاهرات شیراز كه با ستاد مركزی انقلاب واقع در مدرسه‌ رفاه محل اقامت امام خمینی در ارتباط بود، فعالیت خود را افزایش داد. لذا از كمیته‌ مزبور خواسته شد تا نیروهای دولتی را در شیراز سرگرم نمایند تا از اعزام نیروهای نظامی فارس به تهران جهت مقابله با انقلابیون جلوگیری به عمل آید. بنابراین از سوی كمیته‌ هماهنگی تظاهرات از مردم شیراز خواسته شد تا در روز 22 بهمن در صحن شاهچراغ(ع) گرد آیند. از صبح روز مزبور بلندگویی در سطح شهر مردم را به اجتماع در شاهچراغ فرا می‌خواند.

بدین‌ترتیب درحالی‌كه شهر به‌ صورت نیمه‌تعطیل درآمده بود، جمعیت انبوهی در حرم شاهچراغ و خیابان‌های اطراف اجتماع كردند. در این اجتماع رجبعلی طاهری به سخنرانی پرداخت. البته از آنجایی كه در كمیته‌ هماهنگی تظاهرات تصمیم گرفته شده بود جهت خلع سلاح و تسخیر كلانتری‌ها به مراكز مزبور حمله شود، لذا از اول صبح متولیان امر سلاح‌های موجود خود را بین اعضای خود تقسیم كردند. آن‌ها علاوه بر این عده‌ای از مردم به‌ویژه جوانان حاضر در تجمع شاهچراغ را در صفوف منظم آماده كرده و در حالی‌كه آنان شعار: «تهران جنگ است، خاموشی ننگ است» سر می‌دادند، مانند رژه‌ نظامیان پاهای خود را به زمین می‌كوبیدند.

از این رو راهپیمایی از حرم شاهچراغ و مسجد شهدا (نو) به طرف فلكه‌ مصدق آغاز شد. در بین راه گردانندگان تظاهرات از طریق بلندگو به جمعیت تظاهركننده اعلام كردند كه جهت خلع سلاح به سمت كلانتری‌ها حركت نمایند. هنوز سخنان فرد اعلام‌كننده به پایان نرسیده بود كه مردم به سرعت به طرف نزدیك‌ترین كلانتری شیراز یعنی كلانتری3 به حركت در آمدند.

رجبعلی طاهری از انقلابیون شیراز که در این حرکت مردم حضور داشت در این ارتباط می‌گوید: «حركت مردم در راهپیمایی امروز مانند هر روز نبود، امروز به صورت نیمه‌دو و به صورت دو بود. یعنی با سرعت كه من هرچه سعی كردم خود را برسانم، [نتوانستم] فاصله‌ كلانتری تا شاهچراغ 400 الی 500 متر بیشتر نبود، نرسیدم. وقتی به كلانتری3 رسیدیم، دیدم آن‌ها هم زود تسلیم شده بودند و بدون درگیری الحمدلله آنجا تمام می‌شود».

اما در گزارش مطبوعات از مقاومت مأموران و درگیری نیم‌ساعته‌ آنان با مهاجمان و مجروح­ شدن عده‌ای سخن به میان آمده است. به هر ترتیب با تصرف كلانتری3 و به دست افتادن سلاح‌های آن به دست مردم، تظاهركنندگان با استفاده از سلاح‌های مزبور به كلانتری‌های 4، 2، 5 و 7 یورش بردند كه تقریباً بدون درگیری همه‌ كلانتری‌های مزبور به تصرف مردم درآمد. گویا افراد كلانتری‌های مزبور با اطلاع از سقوط كلانتری3 قبل از رسیدن مردم به مراكز مزبور، ساختمان‌ها را ترك كرده و سلاح‌های خود را به مركز پیاده منتقل كرده بودند. بدین‌ ترتیب درگیری‌ها به مقابل مركز شهربانی‌های فارس واقع در فلكه‌ شهرداری و كلانتری1 كشیده شد.

نقش ایل قشقایی در فروپاشی شهربانی فارس

ساختمان مركز شهربانی در میدان شهرداری، مقابل موزه‌ پارس در ارگ كریم‌خانی واقع شده بود. مأموران بر برج‌های ارگ بر روی پشت‌بام ساختمان نیز سنگربندی كرده بودند، لذا در هنگام یورش تظاهركنندگان به شهربانی، مأموران مزبور مبادرت به تیراندازی كردند. در اثر تیراندازی پی‌درپی آن‌ها عده‌ای از مردم به شهادت رسیدند و برخی نیز مجروح شدند. مجروحین با كمك مردم به وسیله­ آمبولانس‌ها و خودروهای شخصی به بیمارستان‌ها منتقل شدند.

نیروهای مردمی نیز متقابلاً به تیراندازی پرداختند. علاوه بر سلاح‌هایی كه از كلانتری‌های دیگر به ‌دست مردم افتاده بود، عده‌ای از افراد ایل قشقایی مسلح به تفنگ برنو، كه از فیروزآباد به شیراز آمده بودند، به علت مهارت در تیراندازی نقش عمده‌ای در این درگیری ایفا نمودند. 

علاوه بر این، یكی از پرسنل ارتش با یك دستگاه تانك از مركز زرهی شیراز به كمك مهاجمان آمده و با پیوستن حدود 150 نفر از افراد مسلح نیروی هوایی و همافران به مردم، حمله به شهربانی شدت گرفت. سایر مردم نیز با پرتاب كوكتل مولوتف و سنگ، مأموران شهربانی را مورد حمله قرار دادند. بدین‌ترتیب پس از حدود 5 ساعت نبرد مسلحانه بین طرفین، در رأس ساعت 4 بعدازظهر مركز شهربانی فارس به تصرف مردم درآمد. 

یكی از شاهدان عینی در ارتباط با چگونگی تصرف ساختمان شهربانی نقل می‌كند كه به دلیل سنگربندی و مشرف­ بودن مأموران شهربانی، تیراندازی به سوی آنان به سختی صورت می‌گرفت، لذا یكی از افراد ایل قشقایی كه مدتی نیز در خارج از كشور آموزش‌های ویژه‌ چریكی دیده بود با بالا رفتن از دیوار یكی از ساختمان‌های مجاور توانست بر تیراندازان مزبور اشراف پیدا كرده با تیراندازی افراد مزبور را به هلاكت برساند. پس از این واقعه و شدت­ یافتن حملات مردم، مأموران شهربانی به ناچار تسلیم شدند.

در اثر هجوم به مركز شهربانی و پرتاب كوكتل‌مولوتف آتش‌سوزی‌های پی‌درپی در ساختمان مزبور به‌وجود آمد. انبار اسلحه نیز به دست مردم افتاد و عده‌ زیادی مسلح شدند.

محمدعلی شایسته‌نیا در این ارتباط چنین روایت می‌كند:«بعد از سقوط شهربانی دیگر ملت ریختند به آنجا و غارت كردند. برخی از متدینین انقلابی به بخش اسناد رفتند و به دنبال اتاق سرهنگ سلطانی رئیس ضداطلاعات شهربانی می‌گشتند. برخی هم لباس و وسایل روی میز را جمع می‌كردند، نمی‌شد كنترل كرد. وحید شاهچراغی (سردار وحیدی) فرمانده نیروی قدس یك مسلسل یوزی به دست گرفته و در جلوی درب ورودی زندان كریم‌خان گارد گرفته بود... دكتر فقیهی، ملك‌زاده (وزیر بهداشت) و دكتر معین (وزیر علوم بعدی) هم هر سه با مسلسل بودند».

برخی از مأموران شهربانی به‌وسیله‌ مردم دستگیر شده و به محل استقرار كمیته‌ هماهنگی تظاهرات شیراز و منازل آیت‌الله محلاتی و آیت‌الله دستغیب منتقل شدند. در پی مجروح­شدن گروه زیادی از مردم، كلیه‌ طبقات با همكاری و كوشش فراوان به جمع‌آوری لوازم بهداشتی و دارویی پرداختند و در زمان كوتاهی محوطه بیمارستان‌ها مملو از كمك‌های درمانی و دارویی مردم شد. در شهر جنب‌وجوش خاصی دیده می‌شد و هر كس در حد توانایی خود به كمك آسیب‌دیدگان می‌شتافت. بیمارستان‌های نمازی، سعدی، شیراز، شهریار، ثریا و فاتح‌نژاد محل استقرار و اسكان مجروحین و مصدومین شده بود.

براساس گزارش مطبوعات در جریان درگیری مركز شهربانی فارس تعدادی از مأموران كشته و مجروح شدند و از مردم نیز 42 نفر شهید و در حدود 421 نفر مجروح شدند، لیكن با شهادت عده‌ دیگری از مجروحان در بیمارستان‌ها تعداد شهدا به بیش از 50 تن رسید.

شیراز دومین شهر آزادشده‌ ایران

پس از سقوط شهربانی، یگان‌های ارتش و ژاندارمری یكی پس از دیگری و بدون درگیری تسلیم شده و همبستگی خود را با انقلاب اعلام كردند. به نظر می‌رسد علاوه بر اعلام همبستگی فرماندهان ارشد نظامی در تهران، واقعه شهربانی شیراز نیز در اتخاذ تصمیم مورد نظر بی‌تأثیر نبود. عصر 22 بهمن پرسنل مركز زرهی شیراز با تانك‌های خود در خیابان به مردم پیوسته و در حالی‌كه تصاویر امام خمینی را روی تانك‌ها نصب كرده بودند، در خیابان‌های شهر به حركت درآمدند. بدین‌ترتیب در حوالی غروب آن روز در فارس رسماً پیروزی انقلاب اعلام گردید. همان شب تلویزیون فارس نیز در اختیار انقلابیون قرار گرفت و پس از تهران از تلویزیون فارس خبر پیروزی انقلاب اعلام شد. بدین‌ترتیب پس از تهران، شیراز دومین شهری بود كه كنترل آن به دست نیروهای انقلابی افتاد.