سیر مبارزات جنبش دانش‌آموزی در سال 57
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی _ دکتر یعقوب توکلی؛ پس از واقعه 19 دی 1356 قم، اعتراضات مردم به شکل تحصن، راهپیمایی، تظاهرات و اعتصابات آغاز شد و هر روز بر گستره و سرعت آن افزوده می‌شد. در این مدت، هر چند در این مدت دانش‌آموزان در شهرهای مختلف به مناسبت‌های پیش آمده علیه رژیم پهلوی دست به تظاهرات می‌زدند اما با این وجود تا تابستان 57 که دایره مبارزات گسترش یافت، چندان اثری از مبارازت دانش‌آموزی به عنوان یک مجموعه به ثبت نرسیده است تا اینکه در پائیز آن سال با بازگشایی مدارس، دانش‌آموزان به عنوان یکی از مهم‌ترین اقشار، تاریخ‌ساز شدند. این مختصر، به بررسی مبارزات دانشجویی در سال 57 می‌پردازد.
ورود نیروی تازه نفس به عرصه مبارزه
در اول مهر ماه 1357 محاصره بیت امام خمینی موجب گسترش تظاهرات خونین و اعتراضات مردمی در سراسر کشور شد. پانزدهم مهر ماه آغاز اوج تظاهرات مردمی است، از این تاریخ نیروی جدید دانش‌آموزی وارد صحنه می‌شود که تعادل را به نفع نهضت به هم زد. از این زمان به بعد، حضور دانش‌آموزان به عرصه مبارزه، جان تازه‌ای به جنبش اسلامی بخشید و به طور ناگهانی عرصه را بر رژیم پهلوی تنگ کرد و موجبات سقوط دولت شریف امامی را فراهم آورد.
پیام امام به دانش‌آموزان
با این حال که از دوم تا هفدهم مهر ماه تقریبا در همه شهرهای کشور دانش‌آموزان علیه رژیم پهلوی وارد عرصه مبارزه شدند اما تبعید امام خمینی و مدیریت مبارزه توسط ایشان، انگیره مبارزاتی دانش‌آموزان را چند برابر کرد.
ایشان در نخستین پیام خود از فرانسه در تاریخ 16 مهر 1357 به مناسبت آغاز سال تحصیلی 58-1357 خطاب به محصلین فرمودند: «در آغاز سال تحصیلی به محصلین علوم دینی و دانشجویان دانشگاه‌ها و دانش‌آموزان که برای برقراری حکومت عدل اسلامی قیام کرده‌اند درود می‌فرستم... هان ای عزیزان من! در محیط مدارس و دانشگاه‌ها و دانش‌سراها آگاهانه و متعهد به پا خیزید و به هم بپیوندید و برای نجات اسلام و کشور کوشش کنید.»
پیام امام بر انگیزه دانش‌آموزان افزود به طوری که از نیمه دوم مهرماه تقریبا رهبری تظاهرات در سراسر کشور به دست دانش‌آموزان افتاد.
در سلسلسه تظاهرات دانش‌آموزان در نیمه دوم مهرماه تظاهرات 30 مهرماه دانش‌آموزان همدان رنگ و بوی خونین‌تری داشت. بنابر منابع، روز 30 مهر دانش‌آموزان دبیرستان دخترانه آذر همدان هنگام خروج از دبیرستان به سر دادن شعار علیه رژیم پهلوی پرداختند. روزنامه آیندگان در 1 آبان 1357 دراین باره نوشت: «همدان دیروز (30 مهر) روز پر آشوبی را گذارند و تظاهرات خشونت‌بار دانش‌آموزان دبیرستان‌های این شهر به سرعت گسترش یافت. با تیراندازی مأموران سه نفر شهید و بیش از بیست نفر مجروح شدند». این روزنامه گزارش داد: «به دنبال آن دانش‌آموزان دبیرستان‌های پسرانه پهلوی و ابن سینا در خیابان خواجه نصیرالدین اجتماع کردند و علیه رژیم شعارهایی سر دادند». بر اساس این گزارش «موج اعتصاب و اعتراض و ناآرامی در دبیرستان‌های همدان به اوج رسید و دانش‌آموزان کلاس‌ها را تعطیل کردند و سپس با برپایی تظاهرات به خیابان‌ها ریختند.» با این رخداد، مبارزات دانش‌آموزی در ابان‌ماه وارد فاز جدیدی شد.
مبارزات دانش‌آموزی در آبان 57
در آبان 1357 مبارازت دانش‌آموزی به طور منسجم‌تر و عظیم‌تری خود را نشان داد. نیمه اول آبان دانشگاه تهران مرکز مشترک تظاهرات دانش‌آموزان و دانشجویان شد. به طوری که روز دوم آبان دانش‌آموزان تهرانی برای تظاهرات به دانشگاه تهران رفتند و تظاهرات بزرگی را به طور مشترک با صلوات شروع کردند. روزنامه کیهان در گزارش خود در 2 آبان 1357، تعداد تظاهر کنندگان را بیش از ده هزار نفر اعلام کرد. همچنین به گزارش روزنامه اطلاعات در این روز هزاران دختر و پسر مسلمان نماز ظهر خود را در زمین چمن و دیگر نقاط محوطه دانشگاه اقامه کردند. این روزنامه در ادامه می‌افزاید، دانشگاه تهران تاکنون چنین صحنه‌ای ندیده بود.
روز سوم آبان نیز دانش‌آموزان تهرانی، مدارس خود را تعطیل و به طرف دانشگاه تهران حرکت کردند. به گزارش روزنامه‌ها دانش‌آموزان با دادن شعارهای «غیر دولتی و ضد آمریکایی» و شعارهایی مانند درود بر خمینی، نصرمن‌الله و فتح غریب و شعارهایی در حمایت از زندانیان سیاسی در خیابان‌های دانشگاه تهران دست به راهپیمایی زدند. بر اساس این گزارشات، تظاهرات دانش‌آموزان به دانشگاه صنعتی آریامهر نیز کشیده شد. روزنامه کیهان در گزارشی می‌نویسد حدود 8000 نفر از دانش‌آموزان با شعارهای مذهبی به دانشگاه آریامهر رفتند.
4 آبان دانشگاه تهران توسط نیروهای حکومت نظامی بسته شد و از ورود دانش‌آموزان جلوگیری به عمل آمد. دانش‌آموزان در ادامه تظاهرات خود در 6 آبان مدارس را تعطیل کردند و در خیابان‌ها دست به تظاهرات زدند. رژیم برای جلوگیری از تجمع دانش‌آموزان روزهای ششم و هفتم دانشگاه را تعطیل اعلام کرد.
هفتم آبان نیروهای ارتش در اطراف دانشگاه تهران مستقر شدند و از رفتن مردم به دانشگاه جلوگیری کردند با این حال دانش‌آموزان در اطراف دانشگاه تهران تجمع کرده و سرانجام توانستند به داخل راه یابند. تظاهرات دانش‌آموزان و دانشجویان در روزهای هشتم، نهم، دهم و یازدهم آبان بدون درگیری جدی پایان یافت.
روز سرنوشت ساز جنبش دانش‌آموزی
روز 13 آبان روز سرنوشت ساز جنبش دانش‌آموزی بود. در این روز دانش‌آموزان با تعطیلی مدارس به سوی دانشگاه تهران حرکت کردند. بر اساس گزارشات هر لحظه بر تعداد تجمع‌کنندگان افزوده می‌شد. نیروهای نظامی از ساعت 11 صبح محاصره دانشگاه را آغاز کرده و حدود ساعت 12 ظهر نیروهای ارتش جلوی در جنوبی دانشگاه مستقر شده و شلیک نارنجک و گاز اشک‌آور به داخل دانشگاه را آغاز کردند.
تظاهرکنندگان با برافروختن آتش به خنثی کردن گازهای اشک‌آور پرداختند. در این هنگام ناگهان به روی تجمع‌کنندگان آتش گشوده شد. روزنامه کیهان در گزارشی در همین روز می‌نویسد: تعداد زیادی از دانش‌آموزان در خاک و خون غلطیدند. صدها نفر مجروح شدند که از در شمالی آنان را به بیمارستان انتقال دادند. براساس گزارشات، تظاهرات به بیرون از دانشگاه کشیده شد و سرتاسر تهران به میدان جنگ تبدیل شد.
پیامدهای واقعه
یکی از خبرنگاران تلویزیون که در صحنه درگیری روز 13 آبان حضور داشت اقدامات خونین نظامیان را فیلم‌بردای کرد و جالب آن‌که تلویزیون ملی ایران فقط دو دقیقه از این فیلم را برای اولین بار در اخبار سراسری ساعت 8:30 شب به نمایش گذاشت. مدیر عامل تلویزیون ناصرالدین شاه حسینی مجبور به استعفا شد ولی انتشار تصویر خونین از تلویزیون موجی از خشم و نفرت را در سرتاسر ایران بوجود آورد. بسیاری از خانواده‌های طبقه مرفه که صاحب تلویزیون بودند نسبت به این جنایت آشکار و بی‌رحمانه رژیم پهلوی به خشم آمدند و از حالت تردید خارج شده و به مردم پیوستند.
نکته درخورد توجه حادثه 13 آبان آن است که تظاهرات 13 آبان نه یک اتفاق موردی دانش‌آموزی بلکه زنجیره‌ای از تظاهرات متعدد روزانه دانش‌آموزان در سطح کشور و شهر تهران بود و همان‌طور که در گزارش وقایع آن آمده است تقریبا در هشتمین اجتماع دانش‌آموزی در دانشگاه تهران، حادثه جنایات 13 آبان به وقوع پیوست.
امام خمینی به مناسبت فاجعه 13 آبان در پیامی خطاب به ملت ایران نوشتند: «من نمی‌دانم که از کدام مصیبت‌های ملت و از کدام جنایات‌های شاه بنویسم. قلم من عاجز است. آیا جنایاتی را که در دانشگاه تهران به دست دژخیمان شاه واقع شد را متذکر شوم یا از کشتارهایی که در سراسر ایران به امر این جنایات‌کار حرفه‌ای صورت گرفت». امام خمینی از ملت خواستند تا رسیدن به هدف نهضت را هرچه شور انگیزتر ادامه دهند. امام خمینی هدف نهضت را سرنگونی شاه، نابودی رژیم شاهنشاهی و برقرای حکومت اسلامی اعلام کردند و تصریح نمودند: «هر کس یا هر گروه که با این پیشنهادهای سه گانه موافق نیست راه او غیر از راه ما و ملت ایران است».
گرچه عوامل سقوط دولت شریف امامی از قبل مهیا شده بود ولی تظاهرات خونین 13 آبان نقطه پایان حکومت آشتی ملی بود. به همین جهت شریف امامی با همه ادعای استقامت و ماندن در فردای آن روز مجبور به استعفا شد. این درحالی بود که روز 14 آبان مردم خشمگین به سفارت انگلیس حمله برده و آن را آتش زدند و شاه درمانده به تشکیل دولت نظامی متوسل شده و رئیس ستاد ارتش، غلامرضا ازهاری را جانشین شریف امامی کرد.
آن که با شعار آشتی ملی آمده بود با اعلام حکومت نظامی و کشتار مردم در 17 شهریور و شهرستان‌ها و نهایتا کشتار دانش‌آموزان و دانشجویان در دانشگاه تهران از قدرت کنار رفت و به خاطر گرامیداشت یاد شهدای دانش‌آموز، دانش‌آموزان پایتخت در 15 بهمن 1357 با صدور بیانیه‌ای روز 13 آبان را روز دانش‌آموز نامیدند.
