بازخوانی انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ بعد از تصویب قانون اساسی و تأیید آن در همه پرسی و انتخاب رئیس جمهور، تکمیل ساختار سیاسی کشور با برگزاری انتخابات و تشکیل مجلس که از ارکان مهم نظام جمهوری اسلامی ایران بوده است؛ در دستور کار قرار گرفت انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی در 24 اسفند 1358، برگزار شد. این انتخابات، پنجمین انتخابات عمومی پس از همه پرسی تعیین نظام جمهوری اسلامی، انتخاب نمایندگان مجلس خبرگان قانون اساسی، همه پرسی قانون اساسی و انتخابات ریاست‌جمهوری بود. مراجعه به آرای عمومی و برگزیدن مسئولان نهادها و رسمیّت دادن به آنها از ویژگی‌های انقلاب اسلامی بوده است. زیرا برگزاری پنج انتخابات عمومی در مدت یک سال، آن هم در سال اول پیروزی انقلاب، اهمیت بسیار بسزائی داشت و کاری کاملاً استثنائی به نظر می‌رسید.
قبل از برگزاری انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی، سه نیروی عمده مذهبی، ملی و گروههای مارکسیستی و التقاطی در کشور وجود داشت که به عرصه رقابت‌های انتخاباتی وارد شدند. در رأس نیروهای مذهبی، حزب جمهوری اسلامی و گروههای مؤتلف با آن مانند روحانیت مبارز تهران و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی قرار داشت. جناح ملی به سردمداری دفتر هماهنگی همکاریهای مردم با رئیس جمهور، از حمایت بنی‌صدر برخوردار بود.
روزنامه اطلاعات در مقاله‌ای با عنوان«مجلس و دولت آینده» – که منعکس کننده دیدگاه معارضین بود. ـ گروههای شرکت کننده در انتخابات مجلس شورای اسلامی را در سه طیف جداگانه با گرایشهای متفاوت، به شرح ذیل جای داد:
1. گرایش عمده سیاسی، جبهه‌ای را در بر می‌گیرد که بر اثر ضعف‌های دولت موقت و خلأ سیاسی پس از دیکتاتوری پنجاه ساله با اتکاء به حسن نیت توده‌های میلیونی توانستند مواضع قدرت سیاسی را در ایران قبضه کنند. فعال‌ترین بخش این گرایش با در دست گرفتن اهرم‌های قدرت عملاً بر ایران حکومت می‌کردند.
2. دومین گرایش فعال، جریان چپ است که علی رغم تعدد ظاهری شان خط مشترکی دارند. به عقیده‌ی آنان دیر یا زود ضرورت‌های تاریخی و واقعیات جامعه، کشور را به سوی انقلابی سوسیالیستی رهنمون می‌شود.
3. گرایش سوم ملیّون است. این جبهه تمام تمایلات سیاسی و اجتماعی ناسیونالیستی را در بر می‌گیرد که به حکومت انحصاری متشرعین اعتقادی ندارند و راه حل‌های چپ مارکسیستی را نیز در جامعه‌ی فعلی ایران کارآمد نمی‌دانند.
مواضع گروه‌ها و عملکرد آنها
قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی که مصوبه شورای انقلاب بود پس از انتشار، مورد اعتراض بعضی از گروه‌ها و دسته‌های سیاسی قرار گرفت. گروههای لیبرال و چپ، آن را شرایط محدود کننده‌ای می‌دانستند که از جانب نیروهای مذهبی وضع شده بود. از جمله موارد مورد اختلاف، طرح منطقه‌ای کردن انتخابات تهران بود. طبق تصمیم شورای انقلاب، قرار بر این شده بود که تهران برای انتخابات مجلس شورای اسلامی، به مناطق مختلفی تقسیم و هر منطقه یک نماینده در مجلس داشته باشد. گروههای چپ و ملی طرح منطقه‌ای کردن انتخابات را مطابق قانون اساسی نمی‌دانستند و آنرا حربه جناح اسلامی برای ایجاد محدودیت و انحصار طلبی قلمداد می‌کردند.
در عین حال که طرح منطقه‌ای برگزاری انتخابات تهران، مورد حمایت نیروهای مذهبی و انقلابی بود،با فشار مخالفین، همچون نیروهای لیبرال، چپ و التقاطی مثل جاما، جبهه ملی، سازمان مجاهدین خلق، جنبش مسلمانان مبارز، حزب توده، حزب کارگزاران سوسیالیست و چریک‌های فدایی خلق مواجه شد.
جناح اسلامی كه موافق این طرح بود ضمن رد اتهام انحصار طلبی، معتقد بود که همه احزاب و گروه‌ها با هر ایدئولوژی می‌توانند در انتخابات شرکت کنند و برای ترس احزاب از منطقه‌ای شدن انتخابات دلیلی وجود ندارد و گروه‌هایی که ادعا می‌کنند در میان محرومان طرفداران بسیاری دارند و شعارهای خلق می‌دهند، قصد سوء استفاده دارند. اما اعتراضات و تبلیغات وسیع گروههای مخالف این طرح، سبب شد شورای انقلاب – در یک عقب نشینی مصلحتی که در واقع به زیان مردم تهران بود - طرح منطقه‌ای کردن انتخابات را لغو کند.
یکی دیگر از مواد قانون انتخابات مصوب شورای انقلاب که با نظرات متفاوت و جنجال‌انگیز روبرو شد؛ طرح دو مرحله‌ای شدن انتخابات بود. مخالفان طرح، کسب اکثریت مطلق آرا برای انتخاب شدن در مرحله‌ی اول را، محدود کردن فعالیت انتخاباتی و مخالف آزادی انتخابات می‌دانستند و این گونه استدلال می‌کردند که این روش، مانع ورود نیروهای انقلابی و ترقی خواه به مجلس می‌شود. در نتیجه کرسی‌های مجلس در انحصار گروه خاصی که همان جناح اسلامی به رهبری حزب جمهوری اسلامی بود؛ قرار می‌گیرد.
موافقان طرح مطمئن بودند در انتخابات پیروز خواهند شد. آنان استدلال می‌کردند که مجلس قدرتمند، زمانی تشکیل می‌گردد که نمایندگان آن با اکثریت مطلق آرا به مجلس راه یابند و چون مجلس، مهم ترین کرسی حاکمیت ملی است ؛ نمایندگان آن باید از اعتبار بالایی برخوردار باشند. همچنین استدلال می‌کردند با دو مرحله‌ای شدن انتخابات، گروههای کوچک می‌توانند در مرحله‌ي دوم با یکی دو نفر از نامزدهایی که رأی بیشتری آورده‌اند ائتلاف کنند و به این ترتیب، همه‌ی گرایش‌ها می‌توانند عملاً در یک محیط سالم، نمایندگان خود را به مجلس بفرستند.
مخالفان دو مرحله‌ای شدن انتخابات بر این باور بودند که امام خمینی جلوی این طرح را خواهد گرفت. اما امام که از جریانات امور مطلع بود؛ برای اینکه هیچ یک از موافقان و مخالفان از رأی ایشان استفاده‌ی تبلیغاتی نکنند، از اظهار نظر خودداری کردند. با گسترش اعتراضات به طرح دو مرحله‌ای شدن انتخابات، بررسی مجدد و لغو آن توسط گروه‌ها و رئیس جمهور مطرح شد؛ اما طرح مجدد آن در شورای انقلاب تصویب نشد.
احزاب و گروه هایی همچون سازمان مجاهدین خلق، حزب توده، جبهه‌ي ملی، جاما و حزب ملت ایران از مخالفان این طرح بودند. در حالی که طرح دو مرحله‌ای شدن انتخابات مورد حمایت جناح اسلامی و اعضای شورای انقلاب بود.
بنی‌صدر پس از تصاحب اركان قدرت، قصد داشت افراد خاصی را به عنوان نماینده مجلس به مردم تحمیل کند. بنابراین برای انتخابات مجلس با گروههای ضد انقلاب از جمله مجاهدین خلق، ائتلاف و دفتر همکاری با مردم را تأسیس نمود تا انتخابات مجلس را به نفع خود به انجام برساند. وی، با هدف در دست داشتن اکثریت مجلس و با این شعار که هیچ کس حق معرفی وکیل برای مردم ندارد؛ از طریق دفتر هماهنگی همکاریهای مردم با رئیس‌جمهور که به خود وی تعلق داشت به تشکیل کنگره‌ي انقلاب اسلامی دست زد. هدف این کنگره، جذب بخش‌هایی از نیروهای احتمالی ائتلاف بود. کنگره‌ي مذکور در پوشش مشارکت دادن متعهدین به انقلاب اسلامی و رهبری امام و روحانیت مبارز شهرستان‌ها، با شکل‌دهی به اجلاس‌های استانی، در مهم‌ترین مراکز انقلابی یعنی مساجد برگزار شد. دفتر هماهنگی بنی‌صدر هر چند از راه کنگره موفق به معرفی نامزد برای مجلس نشد اما برخی نامزدها را مورد حمایت خود قرارداد.
ائتلاف بزرگ چند تشکل اسلامی
حزب جمهوری اسلامی که به خاطر اختلاف با جامعه روحانیت مبارز نتوانست در انتخابات ریاست‌جمهوری موفق شود؛ در صورت ادامه هيچ کدام اکثريت آراء را به دست نمی آوردند که طبعاً به زیان انقلاب بود. در نتيجه، اين دو تشکّل تصميم به ائتلاف گرفتند.
اين ائتلاف حدود ۶۰ ساعت قبل از برگزاری انتخابات انجام شد. بدین ترتیب حزب جمهوری اسلامی و جامعه‌ی روحانیت مبارز تهران بر سر ارائه‌ي فهرستی مشترک در تهران - علی‌رغم تلاش بنی‌صدر برای تشدید اختلاف میان آنها - به توافق رسیدند.
افزون بر دو گروه اصلی یاد شده، گروه‌هایی مثل سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، بنیاد الهادی، نهضت زنان مسلمان، سازمان فجر اسلام، اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی شهر ری و انجمن اسلامی معلمان که گروههای همسو نامیده می‌شدند به آنان پیوستند. این همبستگی انتخاباتی به" ائتلاف بزرگ" مشهور شد.
در فهرست اعلام شده، 7 نفر از حزب جمهوری اسلامی و 6 نفر از نامزدهای جامعه‌ي روحانیت مبارز حذف شدند و فهرست ائتلافی 30 نفره مشخص شد.
با توافق برای ائتلاف، ساعت ۱۱ شب، متن تصويب شده و فهرست اسامی نامزدها، به چاپخانه رفت و يك صفحه‌ي بزرگ به صورت ويژه نامه چاپ شد؛ با عنوان بزرگ نوشتند:
«ائتلاف بزرگ جامعه روحانيت مبارز با حزب جمهوری اسلامی».
اين ائتلاف، يک ضربه سياسی خيلی سنگين برای بنی‌صدر و ائتلاف نیروهای معارض و دفتر هماهنگی بود.
تلاش گروه‌ها و احزاب سیاسی برای وحدت و ائتلاف
با توجه به ملاک اکثریت مطلق آراء، احزاب و گروههای سیاسی به منظور کسب جایگاهی در مجلس، تلاش فراوانی برای ایجاد وحدت و ائتلاف نمودند. لیکن موضع گیری‌های متفاوت تشکّل ها، این کار را بسیار سخت نمود و این امر در حد شعار باقی ماند. جبهه ملی معتقد بود که عملاً ائتلاف کرده است؛ چرا که چند تن از نامزدهای مورد تأیید آن، از فهرست جاما، جنبش مسلمانان مبارز و مجاهدین خلق، انتخاب شده بودند. حزب توده نیز برای ائتلاف با همه سازمان‌ها و گروههای سیاسی وفادار به انقلاب، آمادگی خودش را اعلام کرد اما به نتیجه‌ای نرسید.
گروه جاما بر این عقیده بود که اگر ائتلاف فقط برای جلب آرای بیشتر باشد، کاری سیاسی و شبیه الگوهای غربی است و باید آن را غیر مکتبی و غیر انقلابی قلمداد کرد، اما ائتلافی را که از روی خط فکری مشترک و با برنامه باشد را می‌پذیرد. از این رو این گروه سیاسی و جنبش مسلمانان مبارز از نامزدهای مشترک با سایر گروه‌ها بهره می‌بردند.
در این مقطع با توجه به شرایط حساس زمانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم تصمیم گرفت طی نامه‌ای به محضر امام از ایشان درباره نحوه ورود در انتخابات مجلس کسب تکلیف نماید. امام با دخالت و معرفی افراد و ارائه‌ي فهرست جامع در مورد انتخابات مجلس موافقت نکردند و از جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم خواستند به ارشاد و روشن‌گری مردم بپردازند.
نهضت آزادی و همفکران لیبرال آنها همه ذیل عنوان «گروه همنام» برای انتخابات مجلس، نامزد معرفی کردند. علاوه بر نهضت آزادی که برای جبران شکست‌های پیشین به عرصه رقابت آمده بود، بنی‌صدر و طرفداران وی هم با عنوان «دفتر همکاریهای مردم با رئیس‌جمهور» از مدتی پیش فعالیت‌شان را آغاز کرده و به دایره رقابت‌های انتخاباتی پا گذاشته بودند. این دفتر پس از انتخابات ریاست‌جمهوری و برای تداوم موفقیت بنی‌صدر در انتخابات مجلس، تشکیل شده و تقریباً در تمامی شهرستان‌های بزرگ، شعبه ایجاد کرده بود. در این راستا روزنامه‌ي کیهان، با مدیریت آقای ابراهیم یزدی، یکی از مهم‌ترین روزنامه‌های در اختیار نهضت آزادی و «گروه همنام» بود.
دفتر هماهنگی همکاریهای مردم با رئیس جمهور، لازمه وحدت و ائتلاف را در آن می‌دید که گروه‌ها و سازمان‌های مختلف، با هم در زمینه مسائل اساسی انقلاب به معیارهای عینی و مشترک برسند و گروه‌ها قبول کنند که برای رسیدن به یک هدف در مجلس، اقدامات مشترکی انجام دهند. لیکن در عمل موفقیتی در این خصوص به دست نیاورد. اما حزب جمهوری اسلامی توانست به این امر مهم دست یابد.
گروههای چپ شامل چریک‌های فدایی خلق، پیکار و چند گروه کوچک، نامزدهای مستقلی را معرفی کردند. گروههای التقاطی مانند سازمان مجاهدین خلق با عنوان "شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقی‌خواه" در انتخابات شرکت کردند.
شرایط کشور در زمان انتخابات
از زمان شروع بحث انتخابات مجلس تا 24 اسفند 58، زمان برگزاری آن، اغلب مناطق ایران، بخصوص شیراز، میانه و قائم‌شهر شاهد درگیریهای لفظی و مسلّحانه، اعتصابات و تحصن‌های مختلف بود، حتی صبح روز برگزاری انتخابات، در دفتر روزنامه‌ی "بامداد" در تهران و مقابل رستورانی در عباس‌آباد تهران، دو بمب منفجر شد، در قروه، بهار همدان، سقز، بانه، مریوان و سنندج به دلیل درگیری و اعتصاب غذا، انتخابات متوقف شد. در چند شهر فارس از جمله اقلید، فیروزآباد، قیر و کارزین، 46 صندوق رأی‌گیری به آتش کشیده شد،بازاریان کرمانشاه در اعتراض به نحوه برگزاری انتخابات تحصن کردند و در خلخال اعتراض‌کنندگان در اعتراض به نحوه‌ی برگزاری انتخابات، فرماندار و اعضای انجمن نظارت را به گروگان گرفتند.
از زمان برگزاری مرحله اول تا زمان برگزاری مرحله دوم انتخابات، همچنان تظاهرات، اعتصابات و درگیریهای مسلّحانه پراکنده ادامه داشت و حتی به دلیل وخامت اوضاع، در تعدادی از شهرهای کشور، انتخابات مرحله دوم برگزار نشد.
طبق اعلام وزارت کشور در زمان ثبت نام از نامزدهای مجلس از 22 بهمن تا 4 اسفند 58، حدود 1900نفر ثبت نام کردند که از آن میان 540 نفر در تهران و حدود 1400 نفر در شهرستان‌ها نامزد مجلس شدند. در این زمان شورای نگهبان برای احراز صلاحیت نامزدها هنوز بوجود نیامده بود و طیف گسترده‌ای از گرروه‌ها و احزاب در انتخابات حضور داشتند. اما به هر صورت تعداد 447 نفر رد صلاحیت شدند.بخش زیادی از نامزدها را روحانیون تشکیل می‌دادند. حضور روحانیون به خصوص در شهرستان‌ها در این انتخابات، خصوصاً بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری و مسائلی که در آن مرحله پیش آمد و با توجه به نظر امام برای حضور روحانیون که در اینجا منعی نمی‌دیدند و خواستار حضور تمامی اقشار جامعه به خصوص روحانیون بودند، جدّی و مؤثر بود؛ که مورد استقبال مردم و نیروهای مبارز مذهبی قرار گرفت.
نتایج و پیامدهای انتخابات
روز 24 اسفند 58 انتخابات مجلس شورای اسلامی با حضور گسترده مردم انجام شد.از مجموع391 /857/ 20 نفر واجد شرایط، 969/875/10 نفر در انتخابات شرکت کردند.این حضور 14/ 52 درصدی، برای انتخاب 270 نماینده از 193 حوزه انتخابیه بود؛ و 97 نفر از نامزدها موفق شدند اکثریت مطلق آراء را در سراسر کشور به دست آورند، انتخاب سایر نمایندگان به دور دوم موکول شد.
انتخابات مرحله‌ی دوم، روز جمعه 19 اردیبهشت 1359 انجام شد و در این مرحله 834 / 047/ 6 نفر شرکت کردند و 137 نفر از سراسر کشور انتخاب شدند.
در دو مرحله انتخابات، ائتلاف بزرگ توانست 85 کرسی کسب کند. گروه همنام متعلق به نهضت آزادی 20 کرسی و هواداران بنی‌صدر هم 33 کرسی به دست آوردند. منفردها هم که بیشتر متمایل به نیروهای مذهبی و ائتلاف بزرگ بودند، توانستند 115 کرسی کسب کنند. بدین ترتیب تقریباً دو سوم نمایندگان با نظرات ائتلاف بزرگ همراه بودند.
به طور کلی در 2 مرحله، 234 نفر از سراسر کشور انتخاب شدند که چون از حد نصاب 180 نفر، بیشتر بود، مجلس می‌توانست رسمیت یابد.
پس از حوادث 7 تیر 1360 ( انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی ) و رخدادهای دیگر، برای جایگزینی نمایندگان شهید، مستعفی و... چهار دوره انتخابات میان دوره‌ای، به ترتیب در تاریخ‌های 5 /4/ 60، 2/ 5/ 60، 10/ 7/ 60، 19/ 9/ 61 برگزار شد و به این ترتیب، تعداد نمایندگان مردم در دوره اول مجلس به 264 نفر رسید.
