گذری بر حیات سیاسی و علمی آیتالله محمد یزدی
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آیتالله محمد توکلی خیرخواه معروف به «محمد یزدی» در سال 1310 شمسی در اصفهان به دنیا آمد. پدرش شیخ علی از خانواده‌ای روحانی برخاسته بود. شیخ علی از شاگردان «شیخ عبدالکریم حائری» و از روحانیون معروف اصفهان بود که امامت جماعت یکی از مساجد اصفهان را برعهده داشت و به حل مشکلات مردم می‌پرداخت.
شیخ‌محمد یزدی تحصیلات ابتدایی را نزد پدر آغاز کرد. او از 12 سالگی تحصیل در علوم دینی را با آموختن صرف میر در نزد پدر شروع کرد، سپس این تحصیلات را به‌طور جدی در مدرسه کاسه‌گران در نزدیکی مسجد جامع اصفهان دنبال نمود. دروس مقدماتی را در محضر اساتیدی مانند حاج شیخ حسن نجف‌آبادی و ادیب نجف‌آبادی فرا گرفت و برای فراگیری دروس خارج در مدرسه صدر به تحصیل پرداخت. در این مدرسه لمعه آموخت و نزد حاج آقا رحیم ارباب به فراگیری فلسفه پرداخت. در سال 1328 برای استفاده از محضر علمای قم، به خصوص آیتالله بروجردی، رهسپار قم شد و در این شهر مذهبی مدتی نزد حاج ابوالفضل زاهدی، امام جماعت مسجد امام حسن عسگری(ع) و آقای لاکانی به فراگیری اصول فقه پرداخت.
برخی از دروس همچون لمعه و فلسفه را مجدداً نزد حاج آقا حسین بدلا و آیتالله رضا صدر مرور کرد. گذشته از آن، شرکت در جلسات درس آیتالله بروجردی، امام خمینی، آیتالله اراکی، آیتالله شیخ محمدتقی آملی و آیتالله شاهرودی، آيت‌الله مرعشى قسمتی از کارنامه تحصیلی آیتالله یزدی را تشکیل می‌دهد.
مبارزات سیاسی
نخستین آشنايى آیتالله یزدی با مسائل سياسى كه در كنار تحصيلات حوزوى اتفاق افتاد، با جريان فدائيان اسلام همراه بود که اطلاعيه‌هايى را با مهر و امضاى اين گروه مشاهده مى‌كرد. وی هم‌زمان با نهضت امام خمینی مانند بسیاری از روحانیون با این حرکت همگام و همراه شد.
سخنرانی‌های او به سال 1343 در مسجد امام حسن عسگری قم تحت عنوان «زندگی ما، افکار ما» که در آن از اصلاح امور مملکت سخن می‌گفت، نشانگر روحیات و اندیشه‌های اوست. آیتالله یزدی پس از فوت آیتالله بروجردی برای مرجعیت امام فعالیت کرد و این امر را در سخنرانی‌های خود ترویج می‌نمود، وی در قدم بعدی با اتفاق تنى چند از شاگردان حضرت امام مبادرت به تهیه رساله امام خمینی کردند.
در سال 1344 ساواک از سخنرانی او در مسجد بروجردی کرمانشاه که آیتالله اشرفی اصفهانی امام جماعت آن بود، جلوگیری به عمل آورد و در سال 1345 به‌علت این‌‌گونه فعالیت‌ها ممنوع‌المنبر شد. ویژگی سخنرانی‌های آیتالله یزدی این بود که در سخنرانی خود ضمن بیان مکتب و روش اهل بیت و نیز خط مشی دشمنان آنها، واقعیات مبارزه و مصداق‌های کنونی دشمنی با اهل بیت را بیان می‌کرد.
آیتالله یزدی پس از تبعید امام به توصیه ایشان همراه آیات گیلانی، مصباح یزدی، مظاهری و موسوی یزدی بحث‌های فقهی و تفسیری راجع به مسائلی همچون خمس، حکومت و ولایت داشتند که مباحث مربوط به ولایت به صورت کتابی تحت عنوان امامت در شیعه به چاپ رسید. وی یکی از بنیان‌گذاران جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود که نقش مهمی را در پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کرد. همچنین او به سال 1350 در مدرسه فیضیه جلسات درس اخلاق برپا می‌کرد و تحت پوشش این جلسات مباحث سیاسی را مطرح می‌نمود که سرانجام این جلسات با ممانعت ساواک روبه‌رو شد. این فعالیت‌ها عاقبت منجر به دستگیری و تبعید او به بندر کنگان شد.
آیتالله یزدی در تبعید به مبارزه علیه رژیم ادامه داد و با ترک تبعیدگاه این امر را بروز می‌داد که پس از ترک کنگان در قم توسط ساواک دستگیر و به تبعیدگاهش عودت داده شد. وی پس از تحمل دوران تبعید، در سال 1356 به قم بازگشت و فعالیت‌های خود را به‌صورت منسجم‌تری پی‌‌گرفت. در پی درج مقاله توهین‌آمیز در روزنامه اطلاعات نسبت به ساحت امام خمینی، وی در منزل خود جلسه‌ای محرمانه با حضور روحانیون دیگر برگزار کرد. از همین رو پس از فاجعه 19 دی 1356 ساواک شهر قم او را به عنوان یکی از محرکان مردم دستگیر و به مدت 3 سال به بندر لنگه تبعید کرد.
آیتالله یزدی در تبعید هم آرام ننشست و علاوه بر تحریک مردم منطقه و ارتباط با روحانیان شهرهای اطراف، بدون واهمه تبعیدگاه خود را در تاریخ 13 اسفند 1356 به قصد تهران ـ قم ترک کرد. به واسطه همین اقدام کمیسیون امنیت اجتماعی قم، محل تبعید او را از بندر لنگه به اسلام آباد غرب تغییر داد. نافرمانی از ساواک و شهربانی در تبعیدگاه جدید نیز ادامه یافت. او در اسلام‌آباد غرب با جوانان منطقه ارتباط برقرار کرد و به فعالیت علیه رژیم پرداخت. ساواک کرمانشاه بر اثر نگرانی از این فعالیت‌ها تقاضای تبعید وی به منطقه کرند غرب که اهالی آن بیشتر از فرقه اهل حق بودند، کرد. در این گیرودار وی علی‌رغم ممنوعیت، در تاریخ 29/4/1357 علیه شاه سخنرانی مفصلی ایراد کرد و در پی آن در نیمه شب چهارم مرداد دستگیر شد. متعاقب دستگیری وی، عده‌ای از جوانان شهر در میدان تاجگذاری اسلام آباد غرب راهپیمایی کردند. فعالیت‌ها و مبارزات سیاسی آیتالله یزدی تا پیروزی انقلاب اسلامی امتداد داشت و بعد از پیروزی انقلاب نیز او مجاهدت‌های خود را ادامه داد.
ادامه فعالیت‌ها بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
در طلیعه پیروزی انقلاب اسلامی، آیتالله یزدی همراه جوانان شهر قم در ایجاد نظم و امنیت کوشید و به‌عنوان رئیس دادگاه انقلاب و کمیته این شهر اقدامات امنیتی و قضایی مهمی صورت داد. به هنگام ورود امام به شهر قم، منزل آن مرحوم محل اقامت رهبر کبیر انقلاب شد و ریاست دفتر ایشان به او واگذار گردید. آیتالله یزدی در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی به عنوان نماینده مردم تهران به آن مجلس راه یافت و نقش زیادی در تصویب قانون اساسی داشت. وی همچنین در دوره اول و دوم مجلس شورای اسلامی از طرف مردم شهر قم به مجلس راه یافت که در این دوره نایب‌رئیس مجلس بود.
در 4 تیر 1367 از طرف حضرت امام به عنوان یکی از فقهای شورای نگهبان برگزیده شد. وی در شورای بازنگری قانون اساسی که به فرمان امام تشکیل شده بود، عضو و سمت منشی آن را برعهده داشت. پس از تغییراتی که در قانون اساسی ایجاد شد، منصب دیوان عالی کشور به قوه قضائیه تبدیل شد و مقام معظم رهبری، آیتالله یزدی را به ریاست این قوه منصوب کرد. وی تا سال 1378 این مقام را عهده‌دار بود. او همچنین یکی از ائمه جمعه موقت تهران بود و بار دیگر به شورای نگهبان بازگشت تا به عنوان یکی از فقهای این شورا بر قوانین مصوب مجلس نظارت کند. عضویت در دوره‌های چهارم و پنجم شورای عالی حوزه‌های علمیه و رئیس دوره پنجم آن شورا از دیگر سوابق درخشان کارنامه سیاسی آن مرحوم محسوب می‌شود.
حضرت آیتالله یزدی همچنین چند اثر را تالیف کرده است که از آن جمله می‌توان به کتاب «حسین‌بن‌علی(ع) را بهتر بشناسیم»، کتاب «گمشده ما» در اصول دین، «فقه‌القرآن» به عربی در چهار جلد که در دوران تبعید در کنگان و بوشهر و اسلام آباد غرب (شاه آباد سابق) به رشته تحریر درآورد، کتاب «اسس الایمان فی القرآن» که در همان دوره تبعید نگاشته شده است، کتاب «قضا در اسلام»، «تفسیر قانون اساسی» که برای اولین بار به‌صورت پاورقی در روزنامه رسالت منتشر شد و ... اشاره کرد.
همچنین آیتالله یزدی در مجله حکمت (قبل از انقلاب) و در مجله نور علم، مقالاتی منتشر کرده است و در انتشار نشریات «معارف جعفری» که توسط سید کاظم رضوی در سال 1339 ایجاد شده بود، همراه شیخ مرتضی حائری، علامه طباطبایی، لطف‌الله صافی‌گلپایگانی و دیگران همکاری داشت.
آن مرحوم همچنین آثاری به زبان عربی نیز نگاشته است ک از آن جمله می‌توان به نبذٌ من المعارف الاسلامیه،الولادة الاصطناعیّه للانسان، حکم التماثیل، القضاء فی شرح العروة الوثقی (2 جلد)، ثلاث رسائل فقهیه، اُسس العقیدة فی الاسلام و ... اشاره کرد.
آیتالله محمد یزدی سرانجام پس از عمری مجاهدت در 19 آذر 1399 دار فانی را وداع گفت.
روحش شاد
