مروری بر تظاهرات گسترده مردمی در عید فطر سال 57
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ مسلمانان بعد از یک ماه عبادت و روزه، اوّل شوّال را عید می‌گیرند و به شكرانه توفیق بندگی برای برگزاری نماز عید فطر در مساجد جامع یا بیابان‌ها تجمع می‌كنند. عید فطر سال 1357 (13 شهریور) شور و نشاطی دیگر داشت. مسلمانان سرتاسر كشور پس از یک ماه عبادت خدا و مبارزه با شاه، شكوه اسلامی خود را به نمایش گذاشتند. مردم آن روز دعاهای اسلامی را با شعارهای مرگ بر شاه و درود بر خمینی به‌جا آوردند. رژیم شاه در بسیاری از شهرها تحمل خود را از دست داد و به روی نمازگزاران آتش گشود. روزنامه‌ها كیهان و اطلاعات كه تازه از زیر فشار سانسور خود را رها می‌كردند، توانستند گوشه‌هایی از مانور قدرت مسلمانان را در عید فطر نشان دهند. كیهان با انعكاس تصاویری از این راهپیمایی بزرگ، 9 صفحه خود را به این راهپیمایی و تظاهرات اختصاص داد و در سوتیتر خود نوشت: «تظاهرات و راهپیمایی چند میلیونی. عظیم‌ترین نماز عید فطر تاریخ ایران برگزار شد». برمبنای همین گزارش براساس نظر حضرت امام «راهپیمایان، سربازان و افسران را در خیابان‌ها گلباران كردند». «دریای جمعیتی كه دیروز خیابان‌ها تهران را پوشانده‌بود، چهره‌ی سیاسی‌ـ مذهبی خود را در آرامش شگفت‌آوری پوشاند. صد هزار تظاهركننده هر جا به مأموران و كامیون‌های پر از سرباز رسیدند چون دریایی كه جزیره‌ای را در میان بگیرد، به گرمی برای سربازان و نظامیان دست تكان دادند».
بنابر همین گزارش «مردم كرمان در یک راهپیمایی طولانی یكی از بزرگ‌ترین میتینگ‌های مذهبی‌ـ سیاسی را برگزار كردند. پیشاپیش جمعیت آیت‌الله حاج شیخ‌علی‌اصغر صالحی كرمانی و گروه دیگری از علما و روحانیون در حركت بودند و عكس‌های حضرت آیت‌الله العظمی روح‌الله خمینی در دست عده‌ای از راهپیمایان بود». در مشهد «250 هزار نفر» میتینگ دادند. در شیراز نماز را به امامت آیت‌الله دستغیب در مسجد جامع برگزار كردند و سپس در خیابان به حركت درآمدند. جمعیت «بیش از یكصد هزار نفر تخمین زده می‌شد». در بعضی از پلاكاردها شعار «بازگشت حضرت آیت‌الله خمینی و حكومت اسلام به چشم می‌خورد». در مراغه و خوی «هزاران نفر از مردم» در راهپیمایی عید فطر شركت كردند. آنها پلاكاردهایی را با خود حمل می‌كردند كه نوشته شده بود: «درود بر خمینی‌ـ درود بر شهیدان قم، استقلال و آزادی». در اهواز، مردم «یكی از بزرگ‌ترین راهپیمایی‌ها با شركت ده‌ها هزار نفر» را شكل دادند. «در پیشاپیش راهپیمایان كه شعارهایی به طرفداری از حضرت آیت‌الله العظمی خمینی و علیه دولت می‌دادند گروه زیادی از علما و روحانیون معروف خوزستان در حركت بودند». در این راهپیمایی «پنج هزار دختر و زن چادری نیز دیده می‌شد». در كرمانشاه «هزاران نفر از مردم كه عده‌ی زیادی زن و دختر نیز در بین آنها دیده می‌شدند، در یک تظاهرات آرام شركت كردند». در گرگان، ساری، كاشان، میانه، كرج، یزد، همدان، بابل، بابلسر، شاه‌آباد غرب، گچساران، چالوس، گلپایگان، شاهرود، لنگرود، آباده، سیرجان، ارسنجان، شهرری، اردكان یزد و چند شهر دیگر راهپیمایی‌های بزرگی شكل گرفت.
در بعضی از شهرها تظاهرات به خشونت گرایید و چندین نفر به شهادت رسیدند. در تظاهرات بزرگ قم پلیس دست به خشونت زد و یک نفر را شهید و 35 تن را مجروح كرد. در ایلام تظاهرات آرام مردم مورد تعرض پلیس واقع شد و سه نفر به نام‌های شیرزاد عبداللهی، اسد شیرخانی و امیر اصغر را به شهادت رساند و پنج نفر دیگر را مجروح كرد. در این درگیری 2 پلیس نیز كشته شدند. در كرج نیز دو نفر به شهادت رسیدند. در خمین نیز تظاهرات آرام مردم با دخالت پلیس دو شهید و دو مجروح به جا گذاشت.
بنابر همین گزارش تنها در تبریز نماز عید فطر برگزار نشد. علما در اعتراض به كشتار نیروهای نظامی و انتظامی در آخرین روز ماه رمضان از برگزاری نماز خودداری كردند.
بزرگ‌ترین نمایش قدرت، نماز عید فطر تهران بود. در چهار گوشه‌ی تهران چهار نماز برگزار شد. نماز عید در غرب تهران در بیابان‌های بزرگراه محمدعلی جناح به امامت حجت‌الاسلام حاج شیخ‌علی‌اصغر مروارید برگزار شد. در این نماز بیش از 20 هزار نفر شركت كردند و در پایان دست به تظاهرات زدند. شعار مردم با «درود بر خمینی» آغاز شد. در شرق تهران نماز عید فطر با امامت «علامه یحیی نوری و جمعیتی حدود 50 هزار نفر در خیابان فرح‌آباد ژاله» برگزار شد. صف‌های نماز جماعت به طول «5/1 كیلومتر» می‌رسید. در جنوب شهر نیز بعد از مراسم نماز عید فطر در بعضی از مساجد مردم در دسته‌های بزرگی به سوی میدان 25 شهریور حركت كردند. «ساعت 11:30 در حدود 12 تا 15 هزار نفر از خیابان بهبودی به سوی خیابان تاج حركت می‌كردند و به تظاهركنندگان كه با گروه‌های دیگر حركت می‌كردند پیوستند».
مهم‌ترین مانور قدرت تهران در تپه‌های قیطریه شكل گرفت: «ساعت 7:30 صبح جمعیتی انبوه از مسجد قبا به سوی قیطریه به راه افتاد. در همان موقع از مساجد دیگر تهران نیز جمعیت‌های دیگری به حركت افتادند. در خیابان كوروش (شریعتی) جمعیت آن قدر زیاد شده بود كه نیمی از عرض خیابان را در صفی به طول پیش از یک كیلومتر پوشانده بود. در حدود سه هزار زن چادری نیز همراه تظاهركنندگان بودند و پیشاپیش آنها حركت می‌كردند». دسته‌های مختلف در تپه‌های قیطریه گرد آمدند. با آغاز نماز «حدود 100 هزار نفر به نماز جماعت ایستادند». پس از خطبه‌های آیت‌الله مفتح و سخنرانی دكتر باهنر جمعیت در خیابان كوروش به راه افتاد «تظاهركنندگان در حال حركت شعار می‌دادند ایران كشور ماست‌ـ نهضت ما حسینی است، رهبر ما خمینی است‌ـ استقلال، آزادی، حكومت اسلامی» راهپیمایان طول 20 كیلومتر را تا میدان راه‌آهن طی كردند.
خبرگزاری‌های جهان راهپیمایی تهران را تحت پوشش وسیع خبری قرار دادند. خبرگزاری فرانسه راهپیمایان را بین 200 تا 500 هزار نفر برآورد كرد. خبرگزاری رویتر گزارش كرد: «در حدود 20 هزار نفر در خیابان‌های اصلی پایتخت رژه رفتند». آسوشیتدپرس گزارش كرد «در تهران حدود صد هزار تن در تظاهرات شركت كردند. در این تظاهرات زنان مسلمان نیز چادر به سر شركت كردند». رادیو لندن كه همواره سعی می‌كرد نیروهای مذهبی را بی‌اهمیت جلوه دهد فقط به نماز قیطریه اشاره كرد و گفت: «در شمال تهران در یک زمین بایر و خالی در نزدیكی جاده‌ی قدیم شمیران حدود 10 تا 15 هزار نفر جمع می‌شدند تا نماز عید فطر به جای آورند و به خطبه‌ای كه به روشنی رنگ سیاست و مذهب را توأم داشت گوش دهند».
راهپیمایی و تظاهرات عید فطر در واقع مانور قدرت نیروهای مذهبی در ایران بود. عظمت این مانور به قدری بود كه هیچ گروهی نتوانست در مقابل آن سر تعظیم فرو نیاورد. ملی‌گرایان نیز كه از اوج‌گیری قدرت نیروهای مذهبی راضی نبودند، این عظمت را با زبان خود تفسیر كردند. سنجابی گفت: «تظاهرات دیروز تجلی روح آزادی‌‌خواهی بود». فروهر گفت: «نمایش ملی دیروز نتیجه‌ی بیداری ملت بود». آنچه در حاشیه‌ی راهپیمایی بیشتر جلب نظر می‌كند، نظم و سازماندهی راهپیمایی بود. سولیوان سفیر آمریكا در ایران در این رابطه می‌نویسد: «راهپیمایی روز عید فطر به عنوان یک دمونستراسیون و نمایش خیابانی در تاریخ نوین ایران بی‌سابقه بود. حداقل یک صد هزار نفر در این راهپیمایی شركت كرده بودند. نظم این راهپیمایی فوق‌العاده و شبیه به یک رژه نظامی بود. مأموران انتظامی راهپیمایی، جوانانی بودند كه بیشتر سوار بر موتورسیكلت هوندا صفوف راهپیمایان را منظم می‌كردند و در سر چهارراه‌ها و تقاطع‌ها راه عبور و مرور وسایل نقلیه را برای حركت راهپیمایان مسدود می‌كردند. عده‌ای از مأموران انتظامی راهپیمایی، مجهز به وسایل مخابراتی تاكی‌ـ واكی بودند. پیش‌بینی‌های لازم برای تأمین آب و خنكی به عمل آمده بود و عده‌ای هم با بلندگو برای هماهنگ ساختن شعارهای راهپیمایان حركت می‌كردند. به طور خلاصه این راهپیمایی نمایشی از قدرت مخالفان مذهبی شاه و تشكیلات قوی و منظم آنها بود». سولیوان از این سازماندهی تعجب خود را پنهان نمی‌كند و اذعان می‌كند كه «نظم و سازمان این راهپیمایی در عین حال كه موجب تحیر و شگفتی ما شد، این واقعیت را هم آشكار ساخت كه ما تشكیلات و فعالیت مخالفان را دست كم گرفته‌ایم و از منابع اطلاعاتی لازم در میان گروه‌های مخالف به ویژه روحانیون و بازار برخوردار نیستیم».
وقتی خبر تظاهرات عظیم مردم تهران در عید فطر را به شاه دادند، شاه تصمیم گرفت خود این جمعیت را نظاره كند. وی سوار بر هلی‌كوپتر شد، وقتی كثرت جمعیت را دید چنان به یأس مبتلا شد كه تصمیم گرفت ایران را ترک كند. به روایت احمدعلی مسعود انصاری یكی از درباریان «تظاهرات عید فطر كه از قیطریه شروع شد و آن انبوه جمعیت غیرمنتظره و شعار حكومت اسلامی كه همراه آن جمعیت انبوه بود و اساساً سازماندهی بی‌چون و چرایی كه آن جمعیت را به قیطریه كشانده و سپس در ردیف‌های منظم به راهپیمایی در خیابان آورد، زنگ خطر بزرگی بود». این تظاهرات یكی از عواملی بود كه «روحیه‌ی شاه را یكسره دگرگون كرد و حتی می‌شود این لغت را به كار برد كه آن مرد با همه‌ی ابهت و قدرتی كه به آن تظاهر می‌كرد یكسره شكست».
بی‌جهت نیست كه پیر بلانشه نویسنده‌ی معروف فرانسوی مانور قدرت عید فطر را «آغاز پایان كار رژیم سلطنتی» نامگذاری كرده است.
امام خمینی در پیامی ضمن تشكر و تبریک به مردم ایران فرمودند: «فطر امسال عید حماسه و جنبش هر چه بیشتر تمام جناح‌های ملت ایران بود. روزی كه رشد فكری و عملی ملت را به دنیا ثابت كرد و پوچ بودن تبلیغات پردامنه‌ی مخالفین نهضت را ثابت نمود». و «خواست تمام ملت را كه رفتن شاه و برچیده شدن بساط ظلم و چپاول مردم مسلمان است با كمال صراحت اعلام نمود. مردم مسلمان ایران به دنبال برگزاری نماز عید، دست به عبادت ارزنده‌ی دیگری زدند كه آن فریادهای كوبنده علیه استكبار جبار و چپاولگر برای به‌پا داشتن حكومت عدل اسلام است كه كوشش در این راه از اعظم عبادات است». امام خمینی در این پیام اعلام كردند كه ملت ایران بر سر دوراهی «پیروزی و توفیق بیرون كردن شاه یا تا آخر زیر چكمه‌ی دژخیمان خرد شدن» قرار گرفته و از این جهت از ملت خواستند تا به «نهضت خود ادامه داده و هرگز سستی به خود راه ندهند». و تأكید كردند كه با تمام شدن ماه رمضان مسئولیت‌ها تمام نشده، بلكه «تظاهرات كوبنده برای رسیدن هدف اسلامی... و برقراری حكومت اسلامی» همچنان باید ادامه داشته باشد و «در هر فرصت و برای هر حادثه، اجتماعات خود را هرچه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمایید». امام خمینی در این پیام از مبارزان خواستند تا بیشتر با «خبرنگاران مصاحبه كنند» و عدم مشروعیت رژیم پهلوی را به دنیا نشان دهند.
امام خمینی در این پیام از ارتش كه «در راهپیمایی عظیم تهران و سایر شهرستان‌ها به روی مردم وطن‌خواه خویش كه از ستمكاری پنجاه ساله‌ی دوران پهلوی به جان آمده‌اند، آتش نگشودند» نیز تشكر كردند و خطاب به سربازان غیور از آنها خواستند كه «به‌پا خیزید، ذلت و اسارت بس است، پیوند خود را با ملت عزیز استوارتر كنید و فرزندان و برادران برومند خود را برای هوای نفس یک خاندان چپاولگر به خاک و خون نكشید».
منبع: یکسال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه؛ حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
