رویکرد دوگانه آمریکا با ملت ایران در مسئله هسته‌ای
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- حجت‌الاسلام سید محمود نبویان؛ دولت آمریکا که امروز برای جلوگیری از دستیابی ملت بزرگ ایران به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای تقلا می‌کند، در دوران پهلوی که یک رژیم دست نشانده در ایران روی کار بود، با آن رژیم برای توسعه انرژی هسته‌ای همکاری می‌کرد. آمریکا اولین کشوری است که با ایران قرارداد هسته‌ای امضا کرده است. اولین قدم جدی در زمینه استفاده از علوم و فنون هسته‌ای در ایران، در سال ۱۳۳۵/۱۹۵۶ برداشته شد. در ۱۵ اسفند ۱۳۳۵/۵ مارس۱۹۵۷ موافقت‌نامه همکاری بین ایران و آمریکا در مورد استفاده غیر نظامی از انرژی هسته‌ای امضا گردید. این موافقت‌نامه که مشتمل بر یک مقدمه و ۱۱ ماده بوده است دو سال بعد در ۱۲ بهمن ۱۳۳۷ در مجلس شورای ملی به تصویب رسید.
در مقدمه آن موافقت‌نامه آمده است: «از آنجایی که دولت ایالات متحده آمریکا و دولت ایران مایل به همکاری با یکدیگر در توسعه چنین استفاده‌های صلح‌جویانه از نیروی اتمی می‌باشند و نظر به اینکه طرح توسعه چندین نوع از راکتورهای تحقیقاتی به خوبی پیشرفت نموده و نظر به اینکه راکتورهای تحقیقاتی فنی در تهیه مقادیر تحقیقی رادیوایزوتوپ ها و معالجات رادیوتراپی و فعالیت‌های تحقیقاتی متعدد دیگر مفید بوده و در عین حال وسیله‌ای است برای تمرینات و آزمایش‌های ذی‌قیمت در علم خواص هسته ذرات و مهندسی که در پیشرفت سایر استفاده‌های صلح‌جویانه از نیروی اتم من جمله از قدرت غیر نظامی هسته ذرات مفید می‌باشد و نظر به اینکه دولت ایران مایل است یک برنامه تحقیقاتی توسعه‌ای به منظور درک استفاده‌های صلح‌جویانه و نوع‌پرورانه از نیروی اتمی تعقیب نماید و مایل است که جلب کمک دولت ایالات متحده آمریکا و کارخانجات صنعتی آن را در باره این برنامه بنماید و از آنجایی که دولت ایالات متحده آمریکا مایل است از طریق کمیسیون نیروی اتمی ایالات متحده، به دولت ایران در اجرای چنین برنامه‌ای کمک نماید؛ طرفین با مراتب زیر توافق می‌نمایند ... .»
در ماده سوم بر مبادله اطلاعات در امور زیر توافق شده است:
الف ـ طرح، ساختمان، کارکردن راکتورهای تحقیقاتی و به کاربردن آنها به شکل وسائل تحقیقاتی توسعه و مهندسی و در معالجات رادیوتراپی؛
ب ـ مسائل بهداشتی و استحفاظی مربوط به کارکردن و استفاده از راکتورهای تحقیقاتی؛
ج ـ استفاده از ایزوتوپ‌های رادیواکتیو در تحقیقات فیزیکی و زیست شناسی، معالجات رادیوتراپی، کشاورزی و صنعتی.
در ماده چهارم تصریح شده است که آمریکا اورانیوم ـ ۲۳۵ را به هر مقدار که به عنوان سوخت ابتدایی و علی‌البدل در به کار انداختن راکتور تحقیقاتی لازم باشد و دولت ایران با مشورت کمیسیون نیروی اتمی ایالات متحده یا نمایندگان مجاز آن تصمیم به ساختن آن می‌گیرد به دولت ایران به عنوان اجاره واگذار خواهد نمود. البته مقدار آن برای هر بار بیش از ۶ کیلوگرم اورانیوم ـ ۲۳۵ با غنای ۲۰٪ بیشتر نخواهد بود.
در ماده ششم تأکید شده است که کمیسیون مزبور مواد مورد لزوم ساختمان و کارکردن راکتورهای تحقیقاتی در ایران و مواد هسته‌ای خاص –در صورتی که تهیه آن در بازار میسر نباشد ـ به ایران فروخته یا به اجاره واگذار می‌کند.
در ماده هشتم آمده است در باره راکتورهای تحقیقاتی که متعاقب این موافقت‌نامه ساخته می‌شود، دولت ایران موافقت می‌نماید که اطلاعات مربوط به میزان و سطح قدرت عمل و مقدار مصرف سوخت راکتور را یادداشت و نگهداری نموده و گزارش‌های سالیانه در این مورد به کمیسیون بدهد و اگر کمیسیون بخواهد دولت ایران به نمایندگان کمیسیون اجازه خواهد داد که گاه به گاه وضعیت و نحوه استعمال مواد مورد اجاره را بررسی نموده و عملکرد راکتوری را که این مواد در آن به کار می‌رود، نظارت نمایند.
متعاقب این موافقت‌نامه همکاری ایران و آمریکا، انستیتو علوم هسته‌ای که تحت نظارت سازمان مرکزی پیمان (سنتو) بود از بغداد به تهران منتقل شد و دانشگاه تهران، مرکزی را تحت عنوان «مرکز اتمی دانشگاه تهران» برای آموزش و پژوهش هسته‌ای در کشور راه اندازی کرد. اندکی بعد در سال ۱۳۳۷/۱۹۵۹ به پیشنهاد دانشگاه تهران، ساخت یک راکتور اتمی در دستور کار دولت قرار گرفت و تصویب گردید. در همین راستا رئیس‌جمهور آمریکا جهت تبلیغ طرح خود (اتم برای صلح) یک راکتور اتمی به ایران هدیه کرد. عملیات ساختمانی راکتور دانشگاه تهران در ۱۳۴۰/۱۹۶۱ آغاز و در آبان ۱۳۴۶/۱۹۶۷ آماده کار گردید و عملا مورد بهره برداری قرار گرفت. ظرفیت این راکتور، ۵ مگاوات بود و با 5584 /5 کیلوگرم سوخت اورانیوم بسیار غنی شده ۹۳ درصدی که تا سال ۱۳۵۷/۱۹۷۹ توسط آمریکا تأمین گردید، کار می‌کرد. راکتور فوق یکی از ۵ راکتوری بود که دولت آمریکا به ایران، پاکستان، ترکیه، اسرائیل و اندونزی هدیه کرد.
در کنار فعالیت‌های فوق، دولت آمریکا ۱۱۲گرم پلوتونیوم و تجهیزات مربوط به سلولهای داغ Hot Cell را نیز در اختیار ایران قرار داد. این سلول‌ها برای جداسازی پلوتونیوم به‌کار می‌روند.
راکتور اتمی، اورانیوم با غنای بالای ۹۰ درصد و تجهیزات سلولهای داغ از سوی آمریکا به ایران داده شده است، اموری که می‌توانست توانمندی ایران را به سوی یک کشور هسته‌ای واجد سلاح هسته‌ای به شدت افزایش دهد.
پیشنهاد همکاری ایالات متحده (که در اسناد خارج شده از طبقه بندی محرمانه ثبت و روزنامه واشینگتن پست آن را بررسی کرده است) نشان می‌دهد امریکا کوشید به تقاضای ایران برای داشتن بازفراوری پلوتونیوم پاسخ مثبت دهد، ماده‌ای که جزء اصلی تشکیل دهنده بمب اتمی است. طبق گزارش روزنامه مذکور، جرالد فورد، رئیس‌جمهور وقت امریکا، پس از خودداری اولیه، در سال ۱۳۵۵ دستوری را صادر کرد که به موجب آن به تهران فرصت خرید و بهره‌برداری از یک کارخانه بازفراوری ساخت امریکا برای استخراج پلوتونیوم از سوخت راکتور هسته‌ای داده می‌شد. این دستور شامل تهیه یک ‹چرخه کامل سوخت هسته‌ای› یعنی راه‌اندازی راکتورهایی بود که به نحوی خود اتکا سوخت خود را از مواد شکافت‌پذیر تأمین و همان مواد را بازتولید می‌کردند. این دقیقا همان ظرفیتی است که دولت کنونی ایالات متحده تلاش می‌کند ایران را از دستیابی به آن باز دارد.
اسناد شورای امنیت ملی ایالات متحده که در نیمه دوم دهه ۱۳۷۰ از طبقه‌بندی محرمانه خارج شدند، به وضوح نشان می‌دهند که این کشور از مذاکرات خود با ایران در خلال دهه ۱۳۷۰ دو هدف را تعقیب می‌کرد. نخست تاسیس مراکز بازفراوری سوخت هسته‌ای در ایران برای بهره‌برداری سایر کشورهای منطقه و دوم منصرف‌کردن اسلام آباد از احداث تأسیسات هسته‌ای مستقل و بازفراوری پلوتونیوم در تأسیسات ایران.
واشینگتن نهایت تلاش خود را برای پیشبرد منافع اقتصادی ایالات متحده از طریق همکاری هسته‌ای با ایران به کار بست. این هدف از طریق تحمیل ضوابطی به طرف ایرانی برای تضمین حقوق انحصاری ایالات متحده و نیز تحمیل قراردادهای ویژه به آن کشور تعقیب می‌شد. اکبر اعتماد، رئیس اسبق سازمان انرژی اتمی ایران، طی مصاحبه‌ای در سال ۱۳۷۶ اذعان کرد ایران ناگزیر از پذیرش ضوابط ایالات متحده بود؛ ضوابطی که طوری تنظیم شده بودند تا منافع اقتصادی واشینگتن و تسلط آن بر فعالیت‌های هسته‌ای سودآور ایران را تضمین کنند.
در سال ۱۹۷۵، هوشنگ انصاری وزیر امور اقتصادی ایران همراه با وزیر خارجه آمریکا یک قرارداد گسترده اقتصادی که شامل فروش ۸ راکتور به ارزش 6/4 ملیارد دلار به ایران بود را ـ پس از بازدید چند نماینده‌ي برجسته‌ي کنگره‌ي امریکا از ایران در اواسط دهه ۱۳۵۰ ـ امضا کردند.
این هیئت بلندپایه امریکایی حامل نامه‌ای از جرالد فورد، رئیس‌جمهور وقت امریکا، به شاه ایران بود که در آن خواستار اجرای سریع توافق مزبور شده بود. طبق یکی از اسناد راهبردی دولت فورد مورخ سال ۱۳۵۵: «تولید برق از انرژی هسته‌ای علاوه بر تأمین نیاز روبه رشد اقتصاد ایران، ذخایر باقی مانده نفت آن کشور را برای صادرات یا تبدیل به محصولات پتروشیمی آزاد خواهد کرد.»
اعتماد این همکاری را از زاویه دید طرف ایرانی این گونه روایت می‌کند: «ایران و ایالات متحده یک کمیسیون همکاری مشترک اقتصادی تشکیل دادند که من هم عضو آن بودم ... ایران طبق آن قرارداد متعهد به خرید هشت نیروگاه اتمی شد، هر چند این امر در برنامه اولیه ما پیش‌بینی نشده بود ... این موضوع هرگز در جلسات کمیسیون برای مذاکره طرفین مطرح نشد. همین نشان می‌دهد چقدر فشار طرف امریکایی بر همتای ایرانی‌اش زیاد بود. آیا ایران می‌توانست یک جا هشت نیروگاه اتمی از ایالات متحده خریداری کند؟ قرار شد موضوع در اسناد رسمی همکاری دو کشور قید گردد. فشار سیاسی زیادی وجود داشت. سناتورهای امریکایی بعدها برای دیدار با شاه به تهران آمدند. فرستاده‌های ویژه رئیس‌جمهور وقت امریکا نیز منظم با شاه ملاقات می‌کردند. آنها اصرار داشتند توافقنامه دوجانبه‌ای برای خریداری نیروگاه‌های اتمی تهیه شود.»
علاوه‌براین، در ادامه همکاری‌ها مقامات ایران اعلام کردند حاضرند به میزان 2/75 ملیارد دلار در یک کارخانه غنی‌سازی در آمریکا سرمایه‌گذاری کنند.
وزارت نیروی ایالات متحده به جفری اِرِکنس، فیزیکدان هسته‌ای و کارشناس غنی‌سازی اورانیوم، اجازه داد چهار واحد تولید اشعه لیزر به ایران بفروشد که در مهر ۱۳۵۷ به ایران حمل شدند. با تغییرات فیزیکی چندی در این واحدها، ایران می‌توانست دست به غنی‌سازی اورانیوم بزند.
توافقنامه همکاری بین ایران و آمریکا دو بار اصلاح شده و در تاریخ‌های 29/ 9/ 2345 و ۱۹/۴/۱۳۴۸ به تصویب مجلس شورای ملی ایران رسیده است.
در اصلاحیه اول نکات زیر قابل توجه است:
ـ حق ایران در بازار مصرف کنندگان ایزوتوپ اورانیوم ۲۳۵ در آمریکا به رسمیت شناخته شده است.(ماده ۱)
ـ تبدیل قرارداد اجاره به بیع و فروش و انتقال تجهیزات و مواد هسته‌ای مخصوص. (در ماده ۱)
ـ افزایش مدت اعتبار موافقت‌نامه همکاری از ۵ سال به ۱۰ سال. (ماده ۵)
در اصلاحیه دوم نکات زیر قابل توجه است:
ـ تأکید بر تدابیر ایمنی و تأمینی در کاربرد تجیهزات و مواد هسته‌ای ویژه ضمن تعریف مجدد ایزوتوپ اورانیوم ـ ۲۳۵ و حداکثر میزان آن به عنوان سوخت اتمی غنی‌شده در محتوی اورانیوم تحویل داده شده توسط آمریکا به ایران.(ماده اول)
ـ طرح نظارت آمریکا بر نیروگاه‌ها و تجهیزات و ادوات مرتبط با اجرای اقدامات تأمینی و مواد هسته‌ای مخصوص و مواد تعدیل‌کننده و نگاهداری حسابها و رسیدگی به وضعیت مواد اولیه و هسته‌ای ویژه. (ماده ۳)
ـ تفویض نقش و وظیفه اجرای بخشی از اقدامات تأمینی در زمینه کاربرد تجهیزات و مواد هسته‌ای ویژه به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و جایگزینی آن به جای آمریکا. (ماده ۵)
ـ تمدید مدت اعتبار موافقت‌نامه همکاری از ۱۰ سال به ۲۰ سال با توجه به روند اعتمادسازی در روابط دو جانبه. (ماده ۶)
غیر از موافقت‌نامه‌های فوق، یک موافقت‌نامه سه جانبه در سال ۱۳۴۶ میان ایران، آمریکا و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جهت تفویض نظارت و تدابیر ایمنی و حفاظتی کاربرد صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای به این آژانس انجام گردید. این موافقت‌نامه که مشتمل بر یک مقدمه، ۸ فصل و ۳۳ بخش می‌باشد در تاریخ 19 /4 /1348 به تصویب مجلس ایران رسیده است.
علاوه بر موارد فوق، قرارداد همکاری در سال ۱۹۷۵بین سازمان انرژی اتمی ایران و وزارت انرژی آمریکا در زمینه آموزش پرسنل ایرانی در زمینه علوم و مهندسی هسته‌ای در ۱۳ ماده امضا شد. برنامه آموزشی برای گروه اولیه ۲۰ ـ ۲۹ نفر در مدت ۳ سال –که قابل تمدید نیز است ـ بوده است و طبق ماده ۳ این قرارداد شامل موارد زیر می‌باشد: طراحی و مهندسی راکتور، اداره (بهره برداری راکتور)، ایمنی راکتور، پردازش داده‌ها، فیزیک نوترون تجربی، علوم زیست‌محیطی، مواد راکتور، الکترونیک و به کارگیری ابزار، اداره سلولهای داغ، زباله‌های رادیواکتیو و مصرف آنها، رسوب‌زدایی هسته‌ای، فناوری سدیم و اداره آزمایشگاه عمومی.
در سال ۱۹۷۶ نیز ۵ قرارداد مرتبط با هم با شرکت آمریکایی جنرال اتمیک با محتوای زیر منعقد گردید:
تحویل ابزار و قطعات لازم برای تبدیل راکتور تحقیقاتی تهران مشتمل بر ابزار و متعلقات راکتور و سوخت هسته‌ای؛ خدمات طراحی جهت تبدیل راکتور تحقیقاتی تهران و ارائه اطلاعات و گزارشات مربوطه و آموزش پرسنل سازمان انرژی اتمی؛ انجام نظارت و کنترل راکتور در شروع به کار و اجرای آزمایشات لازم برای راه اندازی راکتور؛ تحویل دستگاه‌های مربوط به راکتور هسته‌ای و نصب و آزمایش دستگاه‌های سوخت راکتور.
تلاش‌های ایران برای هسته‌ای‌شدن انعکاس جهانی یافت به طوری که روزنامه فایننشال تایمز در تاریخ ۱۳ نوامبر ۱۹۷۵ در مقاله‌ای تحت عنوان «شاه اقدام به خرید راکتورهای هسته‌ای کرده است» نوشت: «تصمیم ایران در جهت دنبال‌کردن یک برنامه بزرگ هسته‌ای مورد استقبال اذهان عمومی واقع شده است و این برای اولین‌بار است که یکی از کشورهای تولید‌کننده‌‌ي نفت چنین برنامه‌ای را پی می‌گیرد و وابستگی به نفت را به عنوان منبعی از انرژی، خطرناک می‌داند.»
در سال ۱۳۵۳/۱۹۷۴ ایران، طی قراردادی با موسسه تحقیقاتی استنفورد آمریکا از این موسسه خواست تا گزارش جامعی در مورد دورنمای میان مدت ایران در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و صنعتی برای توسعه ایران ارائه نماید. موسسه مذکور در یک گزارش ۲۰ جلدی با عنوان نمودن اهداف پیشرفت صنعتی و اقتصادی ایران، حصول آن را متکی به تولید ۲۰ تا ۲۳ هزار مگاوات برق تا سال ۱۹۹۵/۱۳۷۴ قلمداد نمود که از طریق احداث نیروگاه‌های هسته‌ای می‌توانست امکان پذیر شود.
