نگاهی به کارنامه علمی و پژوهشی مرحوم رحیم نیکبخت
به گزارش پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رحیم نیکبخت‌میرکوهی نویسنده، محقق و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران بر اثر ابتلا به بیماری کرونا درگذشت.
رحیم نیکبخت در سال ۱۳۵۰ در روستای میرکوه از توابع شهرستان سراب واقع در آذربایجان شرقی متولد شد. او کارشناس ارشد تاریخ از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بود و در کنار پژوهش در حوزۀ تاریخ انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر آذربایجان، مدتی مدیریت بخش تدوین اسناد و تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی و بخش تحقیقات تاریخ مجلس را نیز عهده‌دار بود. او از بنیانگذاران موسسه فرهنگ و تاریخ دیار کهن نیز بود. خود در برنامه «چراغ مطالعه» در باره علاقه‌اش به تاریخنگاری گفت: «علاقه به تاریخ در زندگی‌ام از دوره دبیرستان شروع شد، سال 1369 در رشته تاریخ دانشگاه شهید بهشتی پذیرفته شدم و بیش از بیست سال است که با تحقیق و پژوهش به ویژه در حوزه آذربایجان درگیر هستم.»
از مرحوم رحیم نیکبخت ده‌ها اثر بر جای مانده است که از آن جمله می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد:
- زندگانی و مبارزات شهید قاضی‌طباطبایی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰.
- جنبش دانشجویی تبریز به روایت اسناد و خاطرات، تهران: سورۀ مهر، ۱۳۸۱.
- خاطرات حجت‌الاسلام حسینی همدانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲.
- زندگانی و مبارزات آیت‌الله مروج، ج ۱، اردبیل: نیک‌آموز، ۱۳۸۳.
- زندگانی و مبارزات شهید دکتر مفتح، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴.
- مبارزات آیت‌الله سیدیونس اردبیلی به روایت اسناد و خاطرات،تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵.
- نقش آذربایجان در نهضت ملی نفت.
- مجموعه مقالات همایش پنجاهمین سالگرد شهادت نواب صفوی و فدائیان اسلام،۳ جلد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴و ۱۳۸۵.
- بازخوانی مشروطیت، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز: ۱۳۸۵، (ویژه همایش یکصدمین سال صدور فرمان مشروطیت).
- نقش آذربایجان در تحکیم هویت ایران، تهران: وزارت علوم و تحقیقات و فن‌آوری، ۱۳۸۷.
- پیدایش فرقۀ دمکرات به روایت اسناد و خاطرات، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۶.
- تحولات منطقه اردبیل از مشروطه تا جنگ جهانی اول، تهران: وزارت امورخارجه، ۱۳۸۶.
- فرقه دموکرات آذربایجان در سراب، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، ۱۳۸۸.
- خاطرات و اسناد حجت‌الاسلام حاج شیخ غلامرضا فیروزیان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،۱۳۹۰.
- اسنادی از تحولات سیاسی اجتماعی آذربایجان از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲، مرکز اسناد نهاد ریاست جمهوری، ۶ جلد.
- آیت‌الله سید نورالدین حسینی شیرازی به روایت اسناد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- انقلاب اسلامی در اردبیل، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1399.
- خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین شیخ حسین انصاریان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1382.
- تاریخ شفاهی زندگانی و خدمات اجتماعی فرهنگی آیت‌الله حائری تهرانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1388.
- دوره سه‌جلدی پژوهشنامه انقلاب اسلامی، دوره دوجلدی مبدا نهضت و نامه نیمه خرداد و...از جمله دیگر آثار اوست.
همچنین تحقیق و نگارش ده‌ها مقاله نیز در کارنامه علمی مرحوم دکتر رحیم نیکبخت ثبت شده که از آن جمله می‌توان به مقالات زیر اشاره کرد:
- «هویت ایرانی در آستانه مشروطه به روایت رساله نویافته از میرزا جهانگیر خان ناظم‌الملک»
- «رمضان 1357 و مسجد قبا»
- «ثقة‌الاسلام شهید و مشروطیت»
- «هویت و مرجعیت»
- «ناگفته‌هایی از بهاییت»
- «رهاورد تبعید (نگاهی به نتایج تبعید امام خمینی)»
- «گفتاری پیرامون نقش زن در انقلاب اسلامی»
- «پیامدهای مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه»
- «زندگینامه آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی به روایت محمدعلی صفوت تبریزی»
- «پاسداران هویت ملی (شیخ محمد خیابانی و رئیسعلی دلواری)»
- «تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تبریز در آستانه نهضت امام خمینی (ره)» و ...
او دستی در حوزه عاشوراپژوهی نیز داشت و مقالاتی چون «تأثیر ترکیب بندِ محتشم کاشانی بر گسترش ادبیات شیعی در جغرافیای آذربایجان و اران» و «هویت ایرانی در ادبیات عاشوراء: بررسی عناصر هویتی ایرانی در ادبیات مرثیه آذربایجان و آران» نگاشته است.
برجستگی قلم رحیم نیکبخت در تاریخنگاری، اهتمام او در نگارش تاریخ آذربایجان و به اصطلاح «آذربایجان‌پژوهی» است؛ در این حوزه، علاوه بر کتاب «انقلاب اسلامی در اردبیل» که به تازگی از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ شده و آثاری که برخی از آن در سطور فوق نام برده شد، مقالات زیر از او به یادگار مانده است:
· «جنبش خرداد سال 1354 دانشگاه تبریز»
· «سرگذشت خونین من یا سلماس در محاربه عالم سوز»
· «آیت‌الله‌العظمى مرعشى نجفى، شهید آیت‌الله قاضى‌طباطبایی و انقلاب اسلامى آذربایجان»
· «دو روایت از حیات و شهادت شهید میرزا علی ثقه‌الاسلام تبریزی»
· «آذربایجان، پاسدار هویت ایرانی»
· «قفقاز را بهتر بشناسیم»
· «نقش علمای آذربایجان در جنبش تنباکو»
· «سفینه تبریز و رسمیت مذهب تشیع در ایران»
· «آذربایجان و توسعه طلبی شوروی»
· «فعالیت بهاییان در آذربایجان به روایت اسناد»
· «آذربایجان پژوهی: دریاچه شاهی و قدرت های بزرگ»
مرحوم رحیم نیکبخت نقش موثری در تاریخنگاری منطقه‌ای آذربایجان داشت. او از بنیانگذاران موسسه فرهنگ و تاریخ دیار کهن بود که به پژوهش در حوزه تاریخ و فرهنگ منطقه آذربایجان و اقوام ایرانی می‌پردازد. حضور و سخنرانی در نشست‌ها و همایش‌های تاریخی نیز از دیگر فعالیت‌های علمی مرحوم نیکبخت بود. بدین‌وسیله، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ضایعه درگذشت این محقق و تاریخ‌پژوه را به خانواده، دوستان و جامعه تاریخنگاری تسلیت گفته و برای آن مرحوم علو درجات را از درگاه باری‌تعالی مسئلت دارد.
گفتنی است مراسم تشییع و تدفین مرحوم رحیم نیکبخت از ساعت 10 صبح فردا (یکشنبه 17 مرداد) در بهشت زهرای تهران، قطعه 255 (قطعه نام‌آوران) برگزار می‌گردد.
روحش شاد و یادش گرامی باد.
