برگی از پرونده متهمین فاجعه رکس آبادان/ اسنادی تازه از نقش ساواک در فاجعه سینما رکس

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ یکی از بزرگ‌ترین فجایع دوران رژیم پهلوی به آتش کشیدن سینما رکس آبادان در شب 28 مرداد 1357 بود که طی آن 377 نفر زن و کودک و جوان در سالن سینما در میان آتش تبدیل به خاکستر شدند.  فردای‌ آن‌ روز خبر این فاجعه‌ از رسانه‌های‌ داخلی‌ و خارجی‌ پخش‌ شد و سینماهای تهران در اعتراض به این فاجعه تعطیل شدند. روزنامه اطلاعات از این آتش‌سوزی به عنوان «فاجعه بزرگ ملی» یاد کرد. همین روزنامه در 30 مرداد 1357 به گزارش جزئیاتی از فاجعه آتش‌سوزی سینما رکس پرداخت. براساس این گزراش، محمدباقر نمازی استاندار خوزستان در یک مصاحبه با خبرنگاران مطبوعات، خبرگزاری پارس و رادیو تلویزیون گفت: «با توجه به اینکه در تحقیقات اولیه روشن شد که مدیر سینما رکس آبادان سهل‌انگاری کرده و ضوابط لازم را نیز رعایت نکرده است، دستور بازداشت او را داده‌ایم».

علاوه بر این، چند نفر از کارکنان سینما نیز بازداشت شدند اما سهل‌انگاری رژیم پهلوی از برخورد قاطع و معرفی مسببان اصلی فاجعه سینما رکس، بر خشم مردم افزود. مردم در شهرهای مشهد، کرمان، تهران، قم و چند شهر دیگر به دفاع از مردم آبادان، تظاهرات عظیمی بر پا کردند. در آبادان نیز درگیری خونینی بین مأموران رژیم و مردم به وجود آمد که در این درگیری دست‌کم سه تن شهید و ده‌ها تن زخمی شدند. سرانجام رژیم ناچار شد برای فيصله دادن به موضوع «عبدالرضا آشور» که در عراق دستگیر شده بود را به عنوان عامل اصلی آتش‌سوزی سینما رکس به مردم معرفی کند. اما این پرونده همچنان مفتوح ماند.

تأکید امام بر رسیدگی به پرونده سینما رکس

با پیروزی انقلاب اسلامی و با توجه به اهمیت موضوع فاجعه سینما رکس، امام خمینی که به هنگام رخ‌داد این حادثه دردناک، شاه را مسئول این جنایت معرفی کرده بود، در مورخ 11 مهر 1358 در دیدار با خانواده‌‏های کشته‏‌شدگان حادثه سینما رکس، بر مجازات عاملان این جنایت تأکید می‌کنند و به آقای قدوسی دادستان وقت کل انقلاب اسلامی دستور پیگیری این پرونده را می‌دهند. متعاقب فرمان امام پرونده فاجعه سینما رکس به طور جدی‌تری دنبال شد.

پرونده متهمان سینما رکس

پس از بررسی‌های اولیه، محتویات پرونده به شرح زیر ابلاغ شد:

الف: هویت و مشخصات متهمین و نوع اتهام آنان

1. حسین فرزند علی؛ شهرت تکبعلی‌زاده، بیست و یک‌ساله اهل و ساکن احمدآباد آبادان ... تبعه ایران دارای محکومیت کیفری، در تاریخ 4 دی 1357 با صدور قرار بازداشت موقت زندانی و در تاریخ 22 بهمن 1357 با بازشدن درب‌های زندان، زندان را ترک و در 6 خرداد 1358 مجداد بازداشت شد. او متهم به مباشرت در آتش زدن سینما رکس آبادان بود.

2. علی فرزند حسین، شهرت نادری، 54 ساله، مدیر و صاحب امتیاز سینما رکس؛ او متهم بود به عدم رعایت مقررات از لحاظ تأمین وسائل ایمنی و به کار گماشتن افراد فاقد صلاحیت.

٣. اسفندیار فرزند ابراهیم، شهرت رمضانی دهاقانی، ۴۷ ساله، متهم بود با اینکه مدیر داخلی سینما بوده وظائف قانونی خود را انجام نداده و با ترک سینما و بسته شدن درب‌های خروجی موقع آتش سوزی موجب قتل صدها نفر از تماشاچیان شده است.

۴. حمید فرزند تقی، شهرت پایون، سن ۶۰ ساله، شغل کارگر سینما، با این‌که مسئول حفاظت و آتش نشانی سینما بوده، به هنگام حادثه، پست خود را ترک کرده است.

۵. سرتیپ رضا رزمی رئیس سابق شهربانی آبادان که متواری بود و بنا به دستور کتبی سپهبد معدوم فضل‌الله جعفری جانشین رئیس وقت شهربانی، طبق گزارش ستوان احیائی و مطلعین در محل حضور یافته و با سایر مأمورین در ارتکاب جنایت شرکت داشته است.

6. سرهنگ محمد علی فرزند اسماعیل، شهرت امینی، معاون سابق شهربانی آبادان از عوامل حادثه آتش‌سوزی سینما رکس.

7. سعید فرزند صبری، شهرت جلیل بابک، عضو ساواک اعزامی از کمیته مشترک ضدخرابکاری، کارشناس مواد منفجره و آتش‌زا، متهم است به تنظیم صورت‌مجلس مجهول کشف بمب و مواد آتش‌زا به منظور امحای آثار جرم و انحراف دستگاه قضائی از کشف واقعیت و شناسایی عوامل واقعی رژیم که در ایجاد فاجعه عظیم سینما رکس شرکت و دخالت داشته‌اند. به طوری که در اعترافات تهرانی و کمالی (کمانگر) – از ساواکی‌های معروف- گفته شد، سعید جلیل از طراحان معروف و متخصص مواد منفجره و آتش‌زا بود. مشارالیه چندین بار به اسرائیل رفته و دوره‌هایی تخصص دیده بود. براساس پرونده «این فرد به معیت گروهی دیگر از ساواکی‌های معروف زیرنظر دولت وقت و به دستور شاه مخلوع مأموریت داشته‌اند که با همکاری شهربانی آبادان و سرتیپ رزمی و ودیعی رئیس ساواک خوزستان فاجعه به نام جنایت سینما رکس را طراحی و کارگردانی کنند.» سعید جلیل در محضر دادگاه ماده آتش‌زایی که در سینما رکس به کار برده شده را اینطور معرفی می‌کند: «مایع آتش‌زایی مانند بنزین مخلوط با روغن موتور با موادی که در بنزین قابل حل باشد.» غرض از اضافه نمودن روغن با ترکیبات مشابه دوام بیشتر آتش بوده است.

پرونده فاجعه سینما رکس دو نفر دیگر از عاملان آن واقعه را اینطور معرفی می‌کند: «محمدحسین عضدی معروف به ناصری عضو ساواک معاون ثابتی و کمیته مرکزی که با عزیمت به آبادان با شرکت و همکاری شهربانی و سایر همراهانش در واقعه سینما رکس نقش کارگردانی را داشته.» و «مجیدی معروف به دکتر فرح‌الله مجتهدی عضو ساواک که به معیت همکاران ساواکی چند روز قبل از واقعه به بهانه بازجویی از ۱۷ نفر خرابکاران خرم‌آباد ظاهرا به خرم‌آباد عزیمت [کرده] و سپس در آبادان تا مدت‌ها پس از واقعه مشغول انجام وظیفه بوده، دلایل اتهامی وی نیز همان دلایل سایر متهمين اعزامی از ساواک تهران است.» همین گزارش درباره نقش ساواک در آتش سوزی سینما رکس اضافه می‌کند: «محتویات پرونده گویای این حقیقت است که یک سلسله عوامل به هم پیوسته که در همه آنها نقش مسئولین اجرایی و انتظامی و ساواک به روشنی به چشم می‌خورد برای ایجاد حادثه و بهره‌برداری از آن فعال بوده.»

یکی دیگر از دلایل کشتار مردم در سینما رکس، کوتاهی ماموران آتش‌نشانی بود. عبدالعلی سامری کارمند آتش‌نشانی چنین توضیح می‌دهد: «در ساعت ده و نه دقیقه به محض صدای زنگ آتش‌نشانی ماشین آتش‌نشانی شهری به اتفاق گروه طبق اعلام تلفن‌چی به محل سینما رکس آبادان اعزام و این جانب با پیکان اداره به دنبال آنها رفتم. مشاهده گردید که از بالای پرده سینما رکس آبادان و سمت پشت یعنی کولری که پیش دارایی است و یکی از درب‌هایی که به توالت منتهی می شود آتش شعله می‌کشید با دود فراوان؛ همچنین از در ورودی خارج می‌شد. یعنی فقط دود دیدم که از در و ورودی خارج می‌شد که کلا عظمت و بزرگی آتش را می‌رساند. این ملاحظات اولیه من بود...» با این وجود، آتش‌نشانی آبادان که مجهز به امکانات کافی بود، نتوانست کاری از پیش ببرد و حریق بیشتر و بیشتر شد.

اظهارات کارمند آتش‌نشانی بیانگر حقایق تلخی است که طرح و اجرای توطئه را بخوبی ثابت می‌کند. آتش‌نشانی مجهز پالایشگاه نفت آبادان برای آتش‌سوزی‌های بزرگ و حريق‌های احتمالی دستگاه عظیم صنعت نفت آبادان پیش‌بینی شده بود ولی در شب حادثه مقارن وقوع آتش‌سوزی تعداد زیادی در حدود ۱۵ نفر از کارگران و کارمندان را قبل از موعد مرخص نموده بود. و به وقت کمک‌رسانی هم با وسیله ناقص اعزام شد. براساس محتوای پرونده، چند دستگاه هم که از آن‌همه تجهیزات کامل آتش‌نشانی انتخاب شده بود، یکی آب نداشته، دیگری فاقد شلنگ بوده و سومی هم وقتی به جلوی سینما می‌رسد خراب می‌شود.

صدور رای دادگاه برای متهمین فاجعه سینما رکس

دادگاه ویژه رسیدگی به پرونده فاجعه سینما رکس آبادان سرانجام پس از 18 جلسه دادرسی و رسیدگی به پرونده متهمان در ساعت 13 و 30 دقیقه روز چهارشنبه 12 شهریور 1359  به کار دادرسی پایان داد و رای خود را بامداد پنج‌شنبه 13 شهریور 1359 اعلام کرد. بر اساس رای صادره از سوی دادگاه، 12 نفر از عاملان فاجعه سینما رکس به اعدام و 17 نفر به حبس‌های مدت‌دار محکوم شدند. همچنین اعلام شد که 5 متهم آتش‌سوزی سینما رکس نیز تبرئه و حکم برائت برای آن‌ها صادر شد.