حجت‌الاسلام حسینیان؛ تحول‌آفرین در مکتب تاریخنگاری انقلاب اسلامی
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حجت‌الاسلام‌والمسلمین روح‌الله حسینیان در سحرگاه 4 شهریور 1399 درگذشت. او به خاطر مجاهدت در عرصه‌های گوناگون سیاسی، امنیتی، قضایی و علمی، صاحب کارنامه‌ای درخشان است. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در پیام تسلیت خود در پی رحلت مرحوم حسینیان، از تعبیر «روحانی مجاهد» استفاده کرده و «مقاومت»، «خستگی‌ناپذیری» و «صراحت» را از ویژگی‌های بارز آن مرحوم خواندند.
همزمان با اولین سالگرد درگذشت مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان، یادنامه «روحانی مجاهد» با هدف معرفی بخشی از ابعاد شخصیتی آن مرحوم منتشر شد. یکی از این ابعاد، نقش مرحوم حسینیان در تکوین و تحول تاریخنگاری انقلاب اسلامی است. در قسمتی از یادنامه «روحانی مجاهد»، دکتر اکبر اشرفی استاد دانشگاه و معاون اسبق پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، از این منظر به شخصیت مرحوم حسینیان پرداخته است.
مشروح این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:
مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین آقای روح‌الله حسینیان یکی از شخصیت‌های برجسته نظام جمهور ی اسلامی ایــران بـــوده اســـت. آن مـرحـوم از شخصیت چند بعدی بـرخـوردار بود و در همه این ابعاد مختلف نیز چهره درخشانی داشت. از یک طرف مرحوم حسینیان یک قاضی سرشناس، قاطع و نفوذناپذیر بود که بخش مهمی از عمر خود را در قوه قضائیه و در سمت‌های مختلف قضائی سپری کرد. از سوی دیگر او فقیه سیاستمدار ی بود که در صحنه سیاست ایران فعال و در فعالیت‌های سیاسی جریان‌ها و جناح‌های سیاسی مؤثر بود.
گاهی در تأسیس یک گروه سیاسی تأثیرگذار بود و زمانی در نقد یک جریان دیگر پا به صحنه می‌گذاشت. با وجـود اینکه هیچ‌گاه از سیاست‌ورزی کناره نگرفت، به دلیل شخصیت مستقل و مبانی اصولی خود اسیر حزب‌بازی‌های متداول قبیله‌گرایانه نشد. برای او مکتب تشیع و انقلاب خمینی(ره) به‌مثابه صراط مستقیمی بود که انحراف از آن‌را از سوی هیچ فردی و در هر مقامی تحمل نمی‌کرد. دقیقا به همین دلیل مرحوم روح‌الله حسینیان در میان رجال سیاسی ایران غالبا تنها بود و در چنبره جناح‌بندی‌های متعارف محدود نمی‌شد.
بعد سوم شخصیت آن مرحوم، بعد اخلاقی و سلوک فردی او است که مشحون از تعبد، عرفان، اخلاص، شجاعت، مردم‌مداری، قانون‌مندی، ولایت‌مداری، دل‌سوزی و همیاری است که قلم از شرح تمام و کمال آن عاجز است.
بعد چهارم شخصیت ایشان، بعد علمی و پژوهشی اوست و اتفاقا این بعد از شخصیت مرحوم روح‌الله حسینیان در جامعه ایران به صورت شایسته و بایسته مورد توجه قرار نگرفته است؛ چرا که چهره سیاسی آن مرحوم سایر ابعاد شخصیتی او را تحت‌الشعاع خود قرار داده بود که این امر باعث غفلت از ابعاد علمی و پژوهشی ایشان در میان جامعه علمی کشور شده است. این قلم به واسطه آشنایی بیش از بیست‌ساله با شخصیت علمی آن مرحوم، گرچه از شرح تمام و کمال شرح حال علمی ایشان ناتوان است، به انـدازه وسع خود تلاش می‌کند مختصری از چهره علمی آن عزیز از دست رفته را بیان کند.
مرحوم روح‌الله حسینیان در بعد علمی و پژوهشی شخصیت خود، از دو ویژگی ممتاز برخوردار بود. اول اینکه خود شخصا فردی محقق و پژوهشگری برجسته بود. آثار علمی برجای مانده از ایشان هم‌چون کتاب ارزشمند پنج جلدی «انقلاب اسلامی، زمینه‌ها، چگونگی و چرایی» و نیز مجموعه «تفسیر آفتاب» و دیگر آثار سودمندش گواه این ادعا است.
دوم اینکه آن عزیز سفرکرده، علاوه بر اینکه شخصا پژوهشگر بود، نسبت به پژوهشگران دیگر بال تواضع خود را می‌گشود و از هیچ تلاشی در جهت کمک به محققان مخصوصا پژوهشگران انقلاب اسلامی فروگذار نبود. این دو ویژگی او، با ساماندهی ساختاری و پژوهشی مرکزاسناد انقلاب اسلامی از سال 1374 تا 1399 برجسته شد و از طریق این مرکز توانست «مکتب تاریخنگاری انقلاب اسلامی ایران» را پایه‌گذاری کند.
مرکز اسـناد انقلاب اسلامی پس از پیروز ی انقلاب با نظر حضرت امام خمینی(ره) جهت تدوین تاریـخ انقلاب اسلامی ایـران تأسـیس شـده اسـت و بـه مـرور زمان در حـوزه تار یخ‌نـگار ی انقلاب اسلامی ایران بـه مثابـه یـک «مکتـب» ظهـور یافتـه اسـت. در کنـار نفـس الهـی حضـرت امـام خمینـی(ره) و سیاسـت‌گذار ی ایشـان مبنـی بـر لـزوم وابسـته نبودن ایـن مرکـز به دولـت و عدم تأثیرپذیری سیاسـت‌های پژوهشـی آن بـا آمدورفت مسـئولان اجرایـی، عامـل مهـم دیگـر در تبدیـل ایـن مرکـز به‌مثابـه یـک «مکتـب تار یخ‌نـگار ی»، حضـور شـخص مرحـوم روح‌الله حسـینیان به عنـوان رئیـس ایـن مرکـز به مـدت ۲۵ سـال بـوده اسـت. در طـول ربع قرن حضور ایشـان در مرکـز اسـناد انقلاب اسلامی، ایـن مرکـز هـم به لحـاظ سـاختار اداری و پژوهشـی و هـم از جهـت نـوع نگـرش بـه تدویـن تار یـخ انقلاب اسلامی ایـران دچـار تحـول اساسی گردید. مهم‌ترین ابعاد این تحول را که در تبدیل این مرکز به یک مکتب تاریخنگاری مؤثر بوده است، می‌توان به شرح زیر برشمرد:
1- تغییر شیوه تدوین تاریخ انقلاب اسلامی از تاریخنگاری فردی به تاریخنگاری جمعی
با توجه به ابعاد بسیار وسیع انقلاب اسلامی ایران، کار تدوین تاریخ آن نیز نیازمند یک کار جمعی گسترده بوده و از عهده یک یا چندنفر محدود خارج است. این نگرش به تاریخنگاری انقلاب اسلامی، مستلزم تغییرات ساختاری در بعد مدیریت پژوهش نیز بوده است که در این راستا با نظر مرحوم حسینیان معاونت‌های مختلف پژوهشی، تاریخ شفاهی و اسناد تأسیس گردیدند تا سامانه تاریخنگاری انقلاب اسلامی شکل بگیرد.
2- ایجاد فضای مناسب برای نویسندگان و محققان جوان انقلاب اسلامی
در راستای عملی شدن شیوه تاریخ‌نگار ی جمعی انقلاب اسلامی، میدان‌دادن به نویسندگانی که اولا دارای انگیزه لازم در این حوزه باشند و ثانیا از توانمندی قلمی نیز برخوردار باشند، امر لازمی بود که این‌کار به واسطه مدیریت مدبرانه مرحوم حسینیان در طول ۲۵ سال گذشته عملی شده است. در اوایل شروع کار در دهه ۱۳۷۰ پیداکردن نویسندگان برای انجام کار پژوهشی در حوزه انقلاب اسلامی ایران، بسیار امر دشواری بود، ولی با گذشت زمان هدف مذکور عملی شد. در طول این مدت بیش از ۱۳۰۰ عنوان کتاب منتشر شده است که با بررسی اجمالی فهرست اسامی نویسندگان این کتاب‌ها، مشخص می‌شود که تعداد بسیار زیادی محقق و نویسنده اغلب جوان به فضای علمی - پژوهشی کشور، توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی معرفی شده است.
3- دفاع از اصالت اسلامی انقلاب اسلامی ایران
برای تبیین انقلاب اسلامی ایران، نظریات متعددی مطرح شده است. مرکز اسناد انقلاب اسلامی ضمن مطالعه این نظریه‌ها از اصالت اسلامی انقلاب اسلامی ایران، به صورت علمی، مستند و با ارائه داده‌های متقن دفاع کرده است. در این راستا اکثر کتاب‌های منتشرشده این مرکز پر از داده‌هایی است که با کنار هم‌چیدن آنها درواقع نظریه مکتب تاریخ‌نگار ی انقلاب اسلامی درباره ماهیت، چرایی و چگونگی وقوع انقلاب اسلامی ایران، قابل مطالعه است؛ هرچند که به طور مشخص و صریح نیز این موضوع در یک کتاب پنج‌جلدی با همین عنوان و به قلم شخص مرحوم روح‌الله حسینیان، تبیین شده است.
4- تدوین تاریخ انقلاب اسلامی از ابعاد مختلف علمی
یکی از ویژگی‌های فعالیت علمی - پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی در دوره ریاست مرحوم حسینیان پرداختن به انقلاب اسلامی ایران از ابعاد تاریخی، جامعه‌شناختی، اندیشه‌ای و اقتصادی بوده است و متناسب با هر یک از این گرایش‌ها، گروه‌های پژوهشی در معاونت پژوهشی ایجاد گردیده است. این امر باعث شده ابعاد مختلفی از انقلاب اسلامی ایران مورد بررسی قرار گیرد و مخاطبان بیشتری جذب آثار پژوهشی مرکز اسناد شوند. علاوه بر این، تاریخنگاری به زبان ساده برای جوانان نیز در دستور کار مرکز اسناد قرار گرفته و صدها اثر نیز در این قالب منتشر شده است. همچنین در کنار پژوهش‌های مذکور، این مرکز ترجمه آثار مختلف مرتبط با انقلاب اسلامی ایران را نیز در دستور کار خود قرار داده و نیز با نقد و بررسی برخی منابع منتشرشده از سوی سایر ناشران، مجموعه آثاری نیز با عنوان «نقد تاریخنگاری انقلاب اسلامی» منتشر نموده است. درواقع، این ابتکار مرحوم حسینیان ضمن تنوع بخشیدن به ابعاد پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، در تکمیل تاریخنگاری انقلاب مؤثر بوده است.
5- توجه به مسائل مهم روز در کنار تدوین تاریخ انقلاب اسلامی ایران
معمولا اسـتادان رشـته تاریـخ و بـه تبـع آنهـا معمـوال دانشـجویان ایـن رشـته، قلمـرو مسـائل تاریخـی را بـه قبـل از صدسـال گذشـته محـدود کـرده و صدسـال معاصر و مخصوصا حـوادث جـار ی را جـزو قلمـرو تاریـخ نمی‌داننـد؛ امـا مرکـز اسـناد انقلاب اسلامی بـا مدیریـت مرحـوم حسـینیان در ایـن عـرف حاکـم بـر رشـته تاریـخ، تردیـد ایجـاد کـرده اسـت. از نظـر مکتـب تاریخ‌نـگاری انقلاب اسلامی، بررسـی مسـائل معاصـر و مخصوصـا حـوادث روز در زمـان وقـوع آنهـا و یـا چندسـال پـس از رخ دادن آنها، باعـث تدویـن آثـار متقـن و مسـتند می‌شـود و بـرای آینـدگان نیـز از اعتبـار بیشـتری برخـوردار خواهـد بـود؛ بـر ایـن اسـاس بخشـی از تلاش‌های پژوهشـی مرکـز اسـناد انقلاب اسلامی بـه بررسـی حـوادث روز ایـران پرداختـه اسـت. این‌کار در واقع از فراموش شدن آنها و احیانا تحریـف آنهـا در آینـده نیـز جلوگیـری خواهـد کـرد. البتـه ورود بـه این مباحـث بـدون شـجاعت علمـی و عملـی مرحـوم حسـینیان ممکـن نبـود.
6- توجه به تحولات انقلابی در مناطق، مراکز و شهرستان‌های مختلف کشور
یکی از ابتکارات مکتب تاریخنگاری انقلاب اسلامی در دوره مرحوم حسینیان، تدوین تار یخ منطقه‌ای انقلاب اسلامی ایران بر اساس اسناد موجود و مصاحبه با فعالان انقلاب و شاهدان حوادث انقلاب اسلامی در شهرستان‌های مختلف کشور بوده است.
این مسئله در تبیین جوانب مختلف انقلاب اسلامی مؤثر بوده و ضمن نشان دادن چندشهری بودن انقلاب اسلامی ایـران و محدود نبودن آن به یک یا چند شهر خـاص، از وجود شبکه پیروان امام خمینی(ره) در تمام شهرهای کشور حکایت دارد که اغلب از طریق مساجد و اماکن مذهبی، به صورت شبکه‌ای پس از دریافت پیام رهبر انقلاب، آن پیام را در آن منطقه و شهر تکثیر کرده و در آن راستا دست به اقدام می‌زده‌اند. به همین خاطر در روند انقلاب اسلامی ایران مشاهده می‌شود که از تمام مناطق و شهرهای کشور یک صدا بلند بود و کلیت شعارها و خواسته‌های انقلابیون در سراسر کشور یکسان بوده است. تدوین تار یخ منطقه‌ای انقلاب اسلامی ایران در کنار نشان دادن مزیت فوق، در مستندسازی فعالیت‌هاه و اقدامات انقلابی مردم آن شهرها نیز تأثیرگذار بوده است.
7- جمع‌آوری و سازماندهی اسناد انقلاب اسلامی ایران
جمع‌آوری اسناد انقلاب اسلامی ایران و سازماندهی آنها یکی از ابزارهای مهم برای دسترسی محققان حوزه انقلاب اسلامی ایران به داده‌ها و اسناد لازم جهت تاریخنگاری انقلاب اسلامی است. در این راستا مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد باقیمانده از رژیم پهلوی و سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساوا ک) و نیز اسناد ارسالی از نهادهای جمهور ی اسلامی ایران را به شیوه علمی سازماندهی کرده و در اختیار محققان محترم قرار می‌دهد.
اساسا سازماندهی اسناد در این مرکز در دوره مرحوم حسینیان شکل گرفته و اسناد مختلف از درون گونی‌ها خارج شده و به صورت رایانه‌ای سازماندهی و قابل دسترسی گردیده‌اند.
8- حمایت از انتشار پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های دانشجویی
انتشار پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های دانشجویانی که در دانشگاه‌های مختلف کشور اقدام به تألیف پژوهش‌های مرتبط با انقلاب اسلامی و موضوعات مرتبط با برنامه پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی کرده و از سوی نویسنده برای چاپ به این مرکز ارسال می‌شوند، از دیگر اقدامات این مرکز برای حمایت از نویسندگان جوان کشور در حوزه تاریخنگاری انقلاب اسلامی در دوره مرحوم حسینیان بوده است.
9- داشتن برنامه کلان پژوهشی در کنار برنامه سالانه
هرساله بخشی از برنامه کلان پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی در معرض نویسندگان و محققان حوزه انقلاب اسلامی قرار می‌گیرد و هر پژوهشگری در موضوع مورد علاقه خود، طرح‌نامه‌ای را به این مرکز پیشنهاد می‌دهد و پس از بررسی و تصویب آن، قرارداد پژوهشی امضا شده و پس از اتمام پژوهش، به صورت کتاب منتشر می‌شود.
10- ایجاد کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی ایران
با تأسیس کتابخانه تخصصی تاریخ انقلاب اسلامی در مرکز اسناد در دوره مدیریت مرحوم حسینیان، منابع بسیار غنی در حوزه تاریخنگاری انقلاب اسلامی در اختیار محققان محترم قرار گرفته است.
11- تأسیس چاپخانه مخصوص مرکز اسناد انقلاب اسلامی برای انتشار پژوهش‌های این مرکز
تأسیس چاپخانه مخصوص مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کار انتشار پژوهش‌های اتمام‌یافته را سرعت بخشیده و از وابستگی این مرکز به چاپخانه‌های دیگر جلوگیری نموده است.
در پایان از خداوند متعال علو درجات را برای روح مرحوم روح‌الله حسینیان و نیز بقای «مکتب تاریخنگاری انقلاب اسلامی» را که از سوی آن مرحوم تأسیس شده است، خواستارم.
