نقش مسجد جاوید در پیشبرد نهضت اسلامی

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سوم آذر ماه سال 1353 پس از سخنرانی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مسجد جاوید تهران، ساواک به این مسجد یورش برد و به این ترتیب پس از تعطیل‌شدن مساجد هدایت و الجواد و حسینیه‌ ارشاد، یکی دیگر از مهم‌ترین پایگاههای‌ فعالیت انقلابیون توسط رژیم تعطیل شد.

مسجد جاوید در سال 1352 و توسط فردی به نام حاج عباس تجریشی(جاوید) احداث شد. پس از آماده‌سازی مسجد، هیئت امنا تصمیم گرفتند آیت الله دكتر محمد مفتح را به امامت مسجد انتخاب کنند. دكتر مفتح از همان ابتدای ورود به مسجد، علاوه بر امامت جماعت، برنامه‌های مختلفی از جمله تشكیل كلاس‌های عقاید، دعوت از خطبا و وعاظ، طرح مسائل جهان اسلام، راه‌اندازی كتابخانه، برپایی كلاس‌های اسلام‌شناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ ادیان، اقتصاد، فلسفه، تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه را دنبال می‌كرد؛ این نوشتار نگاهی به این فعالیت هاست.

طرح مسائل جهان اسلام در مسجد

با حضور دکتر مفتح در مسجد، از مهر 1352ش کم‌كم فعالیت مسجد جاوید رنگ و بوی سیاسی به خود گرفت. در آن سال یكی از فعالیت‌های سیاسی مساجد موضع‌گیری آنان در مقابل مسائل برون‌مرزی اسلامی ‌و از بارزترین آنها، افشاگری علیه صهیونیست و توسعه‌طلبی آن بود. مسجد جاوید نیز همگام با دیگر مساجد تهران، فعالیت خود را در این زمینه آغاز كرد. از آنجا كه در آن تاریخ آیت الله مفتح همچنان ممنوع‌المنبر بود، سعی می‌كرد تا از دیگر وعاظ و سخنرانان تهران جهت سخنرانی در مسجد دعوت کند، لذا در جلسه‌ای كه در تاریخ 24 /7 /1352ش در مسجد جاوید برگزار شد، استاد مرتضی مطهری به ایراد سخنرانی پرداخت. ایشان در این سخنرانی درباره‌ی كمك‌رسانی و ارسال سهم امام به مجاهدین فلسطینی مطالبی را مطرح نمود.

علاوه بر این، دكتر مفتح همواره زمینه‌ای را فراهم می‌كرد تا بسیاری از مباحث اسلامی ‌به شكلی در مسجد و در جمع دانشجویان مطرح شود. همچنین ایشان در تاریخ 15/ 8 /1352 از استاد مرتضی مطهری جهت سخنرانی درباره‌ی موضوع «مجاهد در اسلام» دعوت نمود. که در گزارش‌های ساواک نیز به آن اشاره شده است.

توزیع اعلامیه‌های انقلابی

از دیگر فعالیت های مسجد جاوید در پیشبرد نهضت امام خمینی، هم‌چون بسیاری دیگر از مساجد فعال، بحث تبلیغات و اطلاع‌رسانی بود که در قالب تکثیر و توزیع اعلامیه و نوارهای انقلابی انجام می‌شد؛ از جمله افراد فعال در این زمینه در مسجد جاوید فردی به نام سعید علم‌الهدی بود که روبه‌روی مسجد دفتر داشت و با همکاری شهید فیاض‌بخش، کار توزیع اعلامیه را انجام می‌داد.

علم‌الهدی در مورد تكثیر و پخش اعلامیه‌ در مسجد جاوید چنین می‌گوید: «تكثیر اعلامیه‌ها معمولاً توسط شهید فیاض‌بخش صورت می‌گرفت. وی اعلامیه‌ها را به دفتر من می‌آورد و من‌ آنها را پخش می‌كردم. یادم می‌آید 16 یا 17 رمضان سال 1352 بود كه شهید فیاض‌بخش تعداد زیادی اعلامیه به دفتر من ]روبه‌روی مسجد، طبقه‌ی دوم[ آورد و با هم دیگر این اعلامیه‌های یك برگی را در زیر جزوه‌های قرآن قرار دادیم. شب رمضان زمانی كه مردم قرآن بر سر می‌گرفتند، اعلامیه‌ها بر زمین می‌افتاد و از این طریق ] مردم [ با سخنرانی‌های امام‌خمینی آشنا می‌شدند».

به گفته‌ علم‌الهدی اعلامیه‌هایی كه به دست آنان می‌رسید، در یك یا دو صفحه (یك برگ پشت و رو) تایپ‌شده و به تعداد كافی تكثیر شده بود. وی در مورد چگونگی رسیدن این اعلامیه‌ها به دست مردم می‌گوید: شهید فیاض‌بخش بسیاری از اعلامیه‌ها را در جامهری‌ها و زیر جزوه‌های قرآن قرار می‌داد تا بدین‌ترتیب به دست مردم برسد.

نقش آموزشی و تربیتی

برگزای کلاس‌های آموزشی برای دانشجویان و دانش‌آموزان در مسجد جاوید از دیگر فعالیت‌های اعضای آن محل در پیشبرد نهضت امام خمینی بود. این كلاس‌ها در سالن پشت مسجد و یا در محل كتابخانه برگزار می‌شد. کلاس‌ها كه توسط شهید مفتح از اواخر سال 1352 راه‌اندازی شده بود، در رشته‌های تفسیر قرآن، نهج‌البلاغه، اصول عقاید و عربی تدریس می‌شد كه در ارتقای آگاهی دینی و شعور سیاسی جوانان بسیار مؤثر بود.

گزارش‌هایی كه از این مسجد توسط مأموران ساواك و شهربانی تهیه شده است، نشانگر حساسیت نهاد امنیتی حكومت در قبال فعالیت‌های آموزشی این مسجد می‌باشد. چراکه این كلاس‌ها در آگاهی بخشی به جوانان در مسیر مبارزه با رژیم اثرگذار بودند. لذا دستور توقیف این فعالیت‌ها صادر شد.

در گزارشی كه توسط پلیس تهران به ریاست اداره‌ی اطلاعات شهربانی كل كشور ارسال شده، چنین آمده است: «اطلاعیه‌ی واصله حاكی بود، آقای شیخ محمد مفتح استاد دانشگاه و پیش‌نماز مسجد جاوید (جاده‌ی قدیم شمیران) كه مدتی است ممنوع‌المنبر می‌باشد، اخیراً در قسمت شمالی ساختمان مسجد كه نوساز و هنوز نیمه‌تمام می‌باشد و دارای درب جداگانه‌ای است، جهت عده‌ای از دختران و پسران جوان كه بین آنها دانشجویان دانشگاه نیز دیده شده‌اند، كلاس تفسیر قرآن تشكیل داده است...». رئیس اداره‌ی اطلاعات شهربانی، سرهنگ محمد سجادی در جوابِ این گزارش ابلاغ كرد «تا زمانی كه نامبرده‌ی بالا ممنوع‌المنبر است، مجاز به تشكیل كلاس تفسیر قرآن نمی‌باشد و از آن پس نیز تشكیل كلاسِ مورد بحث با كسب اجازه از وزارت آموزش و پرورش امكان‌پذیر خواهد بود.»

ایراد سخنرانی‌های انقلابی

در سال 53 آیت الله مفتح و مسئولان مسجد برای پیوند بیشتر مردم با نهضت امام خمینی، بیش از پیش از وعاظ انقلابی برای ایراد سخنرانی دعوت کردند. در این زمان افرادی چون آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی، حجت‌الاسلام قربانعلی دری نجف‌آبادی و دیگران جهت سخنرانی به مسجد دعوت شدند و جلسات پرشوری با حضور دانشجویان و اقشار مختلف مردم تشكیل گردید.

مهر 1353 فعالیت‌های مسجد بیش از پیش رنگ سیاسی به خود گرفت. شهید مفتح علی‌رغم ممنوع‌المنبر بودن سخنرانی می‌كرد، همچنین از سخنرانانی چون آیات بهشتی و مرتضی مطهری و آقایان فخرالدین حجازی و حسین شمسایی جهت سخنرانی دعوت به عمل می‌آورد. مباحث مطرح‌شده در جلسات شامل مبارزه با استبداد و استکبار، حمایت از فلسطین، تبیین نهضت روحانیت و پیام های امام خمینی و مباحث دینی بود. در این جلسات مردم عادی همراه دانشجویان شركت می‌كردند.

هم‌زمان با بالاگرفتن فعالیت‌های سیاسی مسجد، شهید مفتح از آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای دعوت نمود تا در شب‌های 18 و 19 رمضان سال 1353 در مسجد جاوید سخنرانی نماید. دعوت از آیت‌الله خامنه‌ای در آن شرایط كار ساده‌ای نبود، چرا كه ایشان از طرف ساواك تحت مراقبت بود. از طرف دیگر بانی و متولی مسجد برای آنکه فعالیت‌های مسجد با ممانعت ساواك و شهربانی مواجه نشود، از سپردن تعهد برای بعضی از سخنرانان خودداری می‌كرد. سرانجام آیت‌الله خامنه‌ای در شب‌های 18 و 19 آبان به مناسبت وفات امام صادق (ع) در مسجد جاوید حاضر شد. سعید علم‌الهدی یکی از حضار آن جلسه بود. او در این رابطه می‌گوید: «در شب 19 آبان ابتدا دكتر سیدحسین شمسایی، مداح مسجد شعری در مورد فلسطین خوانده و آیت‌الله خامنه‌ای در ادامه‌ی بحث در مورد فلسطین و صلح امام حسن (ع) سخنرانی نمود. از آنجایی كه ایشان تحت نظر ساواك بود، پس از پایان سخنرانی، ایشان را مخفیانه به بیرون هدایت كردند. روز بعد خبر آمد كه آقای خامنه‌ای دستگیر شده اند».

آیت‌الله خامنه‌ای پس از دستگیری، به كمیته‌ی مشترك ضدخرابكاری منتقل شد. با انعكاس گزارش‌های ارسالی از شهربانی و ساواك، در مورد فعالیت شهید آیت الله مفتح در مسجد جاوید، در روز سوم آذر 1353 ریاست واحد اجرایی كمیته‌ی مشترك ضدخرابكاری، دستور گرفت تا نسبت به شناسایی، دستگیری و بازرسی از محل سكونت وی اقدام كند و آیت الله مفتح به كمیته‌ی مشترك ضدخرابكاری تحویل داده شود. بلافاصله او دستگیر و به زندان كمیته مشترك منتقل گردید. با دستگیری وی مسجد جاوید نیز تعطیل شد.

به طور كلی مسجد جاوید مبنایی برای حركت انقلابی توده‌ی مردم در برهه‌ای از انقلاب به شمار می‌آید. چنان‌كه شهید آیت الله مفتح پس از توقف فعالیت در این مسجد، حرکت خود را در مسجد قبا پیگیری و زمینه را برای حركت مردم در راستای پیروزی انقلاب اسلامی ‌مهیا نمود.

با اقتباس از کتاب تاریخ شفاهی مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.