بازخوانی اقدامات امام در هدایت انقلاب پس از عزیمت به قم

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی-دکتر جواد منصوری؛ امام خمینی پس از بازگشت پیروزمندانه به میهن اسلامی، در تهران اقامت نمودند تا پایه‌های حکومت اسلامی استقرار یابد. ایشان پس از تشکیل دولت موقت و سامان‌یابی نسبی اوضاع کشور، بنا به وعده‌ای که داده بودند؛ 18 روز پس از پیروزی انقلاب، در 10 اسفند 1357 به کانون انقلاب اسلامی یعنی قم عزیمت نمودند.

درباره علت عزیمت امام به قم علل مختلفی بیان می‌شود. از جمله آن که در برخی از روزنامه‌های آن مقطع نوشتند که دولت دلش می‌خواهد امام در دسترس نباشد و به قم برود تا آزادی بیشتری داشته باشد که بکارگیری این عبارت‌ها نتیجه‌ای جز تحریک مردم نداشت. مرحوم صادق طباطبایی، از نزدیکان امام، بازگشت ایشان به قم را به پیشنهاد حاج احمد آقا دانسته و می‌گوید:

«سید احمد آقا خمینی معتقد بود که امام با بازگشت به قم می‌تواند سر و سامانی به حوزه دهد و استقرار ایشان در آن مرکز بیشتر به نفع انقلاب است.»[1]

آيت‌الله هاشمی رفسنجانی نیز در این باره می‌گوید: «اعضای دولت موقت خیلی خوششان نمی‌آمد که ایشان [امام] درتهران باشند و از تصمیم امام خوشحال شدند. ما هم قبول داشتیم که امام به قم بروند چون در قم هم به ایشان دسترسی داشتیم و جای نگرانی نبود و نظر خودشان هم آن بود که در قم باشند و ما هم پذیرفتیم.»[2]

هدف امام از رفتن به قم، دست کشیدن از دخالت و مدیریت در اداره‌ جامعه نبود، بلکه ایشان قصد داشتند برکار حکومت نظارت داشته باشند، ولی خودشان مستقیماً در امور حکومت دخالت نکنند. حتی ورود روحانیون به مسئولیت‌های دولتی را نهی کرده بودند، به جز شغل قضاوت‌ و نمایندگی (مجلس) که عقیده داشتند باید در دست روحانیان باشد. امام به علت بیماری در دی ماه 58 برای معالجه و درمان، به تهران بازگشتند، ولی تعدد ارجاع به ایشان در کارهای مختلف و ضرورت مراقبت دائمی پزشکان از ایشان باعث شد در تهران ماندگار شوند و عملاً امور حکومت را مستقیماً بر عهده بگیرند.

با عزیمت امام به شهر قم عده‌ای فکر می‌کردند: « دوری امام از تهران - مرکز فعالیت دولت موقت باعث هرج‌ و مرج و خودکامگی بعضی از اعضای دولت موقت خواهد شد و گروهی، از جمله اعضای دولت بازرگان، به عناوین مختلف، گاه در پرده و گاه آشکارا عنوان می‌‌کنند که وجود امام مانع حرکت قاطع دولت در برابر نابسامانی‌هاست، چون امام خودش به‌تنهایی یک ملت و یک دولت است که اگر فرمانی صادر کند، دولت قادر نیست روی آن فرمان فرمان دیگری صادر کند. لذا از رفتن امام به قم بسیار خوشحال هستند.»[3]

ورود امام به شهر قم شایعاتی را مبنی بر کناره‌گیری ایشان و روحانیون از عرصه‌ قدرت و در نتیجه اعتقاد به جدایی دین از سیاست را مطرح کرد! اما در پاسخ به این شبهات باید گفت که امام در مدت اقامت خود در شهر قم، نه تنها از عرصه‌ سیاست کنار نکشید، بلکه بسیاری از اقدامات و تصمیمات سیاسی مهم کشور در این دوره توسط ایشان گرفته می‌شد و بدون اغراق باید گفت این دوره، دوره‌ای سرشار از حوادث و وقایع تأثیرگذار و گاه نقطه‌ شروع بسیاری از حوادث سرنوشت‌ ساز برای انقلاب و مردم ایران بود.

امام پس از ورود به قم و ملاقات با مراجع، به منزلی که برای اسکان ایشان در نظر گرفته شده بود، رفتند و قرار شد بعد از آن به مدرسه ی فیضیه بروند و نخستین سخنرانی‌شان را در آنجا ایراد کنند. به گفته آیت‌الله محمد یزدی در این سخنرانی «صدا به صدا نمی‌رسد ظاهراً وسایل صوتی هم جوابگوی آن فضا و شرایط نبود... با آن که در فصل زمستان بسر می‌بردیم ناچار شدند که روی سر مردم آب بپاشند تا از گرما کاسته شود.»[4]

امام سخنرانی تاریخی خویش را در برابر موج جمعیت بی‌شمار ایراد فرمودند که خبرنگاران خارجی متن آن را همراه با گزارشی از این اجتماع به سراسر جهان مخابره کردند.[5] ایشان درابتدای سخنانشان از ملت ایران تشکر نمودند: « من از عواطف شما ملت ایران تشکر می‌کنم. من شما ملت رنجدیده را فراموش نمی‌کنم، من از عهدة تشکر شما برنمی‌آیم.»[6] سپس به تبیین برنامه‌های دولت جمهوری اسلامی پرداختند.

مهمترین اقدامات و فعالیت‌های امام در جایگاه رهبری انقلاب اسلامی و ایجاد ساختارهای نظام در این ایام، بسترسازی برای تأسیس نظام جمهوری اسلامی با برگزاری همه پرسی 12 فروردین 1358، حکم تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی، بررسی و تصویب قانون اساسی کشور، فرمان تأسیس کمیته‌ امداد و افتتاح حساب صد امام (بنیاد مسکن)، فرمان تشکیل جهاد سازندگی، دستور قطع رابطه با مصر، حمایت از تصرف لانه‌ جاسوسی آمریکا در ایران و ده‌ها تصمیم و موضع‌گیری دیگر می‌باشد که در یازده ماه اقامت در قم، 10 اسفند 1357 تا 2 بهمن 1358 انجام گرفته است. همچنین در این دوره بیش از هزار جلسه با مسئولان کشور برگزار گردید و احکام بسیاری صادر شد. همچنین مصاحبه‌های بسیاری با رسانه های داخلی یا خارجی از سوی ایشان صورت گرفت که همه‌ی آنها بیانگر اختیارات، نظارت و رهبری فعال و تعیین کننده امام در آن زمان در اداره‌ی کشور و نظام و حتی آموزش و تربیت مردم و مسئولان در زمینه‌های مهم و اظهار نظر و موضع گیری نسبت به مسائل جاری بوده است.

1- منصوری، جواد، تاریخ ایران پس از انقلاب اسلامی، ج1، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1398، ص 116.

2- همان.

3- اکبر خلیلی، گام به گام با انقلاب، انقلاب دوم، ج 2، تهران، شرکت انتشارات سوره مهر، 1377، صص 52-51.

4- خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، 1380، ص 278

5- روزنامه کیهان12 / 12 / 1357، ص 3.

6- صحیفه امام، ج 6، ص 269.