مروری بر نقش‌آفرینی حوزه علمیه قم در زمینه تفسیر قرآن
پایگاه اطلاع رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ نقش‌آفرینی حوزه علمیه قم در زمینه‌های فکری، علمی و دینی بی‌بدیل و بی‌مانند است؛ در تفسیر، بزرگان حوزه در تلاشی ستودنی، آثاری گرانبها خلق کردند که در صدر این آثار، مجموعه «المیزان» خودنمایی می‌کند؛ اثری گرانبها که به تعبیر آیت‌الله مرتضی مطهری: «بهترین تفسیری است که در میان شیعه و سنی از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است.» حضرت آیت‌الله علامه سید محمدحسین طباطبایی، نگارش اين مجموعه ارزشمند را زماني آغاز كرد كه حدود 15 سال در حوزه تفسیر گفته بود. المیزان، علاوه بر مفاهیم دینی، عرفانی، فلسفی و ... دارای مضامین اجتماعی نیز هست که اهمیت و ارزش آن را دوچندان می‌کند. طی سال‌های بعد، این مسیر را علما و اندیشمندان بزرگی چون آیات میرزا محمد معرفت، عبدالله جوادی آملی، علامه میرزا حسن مصطفوی و حجت‌الاسلام شیخ محسن قرائتی پیمودند و هریک آثاری باارزش در این حوزه خلق کردند.
علامه طباطبایی در طول عمر بابرکت خود، آثار و تالیفات متعددی از خود به یادگار گذاشت که مهم‌ترین آن بدون تردید تفسیر ارزشمند «المیزان» است؛ اثری گرانبها که به تعبیر آیت‌الله مرتضی مطهری می‌توان ادعا کرد که «بهترین تفسیری است که در میان شیعه و سنی از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است.» علامه درباره نگارش المیزان می‌گوید: «از وقتی احساس کردم جـــامعه ما نیاز به چنین تفسیری دارد، آن را کار سنگینی تلقی می‌کـردم و در خود طاقت انجام چنین تکلیفی را نمی‌دیدم؛ این بود که ابتدا شروع نمودم به نگارش رساله‌هایی درباره آیات قرآن، نظیر رسائل توحیدی درباره خداشناسی و صفات و افعال خدا و چند رساله هم درباره انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا.» علامه نگارش اين مجموعه ارزشمند را زماني شروع كرد كه حدود پانزده سال در حوزه تفسیر گفته بود. او در ابتدا با نگــارش این آثار، «مباحث قرآنی را دسته‌بندی کرد که اگر احتمالا موفق نشد تفسیر کامل و جامعی بنویسد، لااقل مباحث مهم را تنظیم کرده باشد. علامه این تلاش را در تبریز و پیش از مهاجرت به قم انجام داده بود و پس از ورود به قم، روزهای تعطیل درس تفسیر خود را شروع کرد. بعد از مدتی این درس رسمی و هرروزه شد و علامه نگــارش المیزان را آغاز کرد.» دستاورد تلاش¬های بیست ساله¬ی وی، تالیف «المیزان» در بیست مجلد است.
به اعتقاد حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی «تفسیرالمیزان برای تاریخ شیعه ذخیره بسیار عظیمی است... از نظر شخص بنده که این تفسیررا یکی دو بار تمامش را با دقت خوانده‌ام و موفق شده‌ام در زندان با تفسیرهای دیگر مقایسه بکنم، جامع‌ترین تفسیر در تاریخ تفاسیر اسلامی است. چنین‌تفسیری را ما نداشتیم. حالا ممکن است مثلاً یک سوره یا یک قطعه در جایی بهتر تفسیر شده باشد، اما در مجموع اهمیت این اثر از لحاظ مسائل فلسفی وتعهد شیعی و دقت نظر فوق¬العاده مؤلف بی‌نظیر است. ایشان در تفسیرشان هر جا که لازم دانسته‌اند به‌مسائل شیعی اهمیت خاصی داده‌اند که از لحاظ اصولی از اختصاصات یک چنین تفسیری است. البته تفاسیری هست که فقط روی روال شیعی نوشته شده، امّا در این تفسیر جامع، به‌لحاظ موضع اهمیت در هر جا که لازم بوده روشنگری شده و این مسئله، تفسیرالمیزان را از لحاظ دقت و امانت به‌قرآن و کلام خداوند به‌درجه‌ای خاص از اعتبار رسانده است.»
«المیزان» تفسیر جامعی است که شامل مباحث نظری و تحلیلی بوده و رنگ و بوی فلسفی دارد. البته این اثر شگرف، تنها تفسیر لفظی قرآن نیست، بلکه علامه در آن بحث‌های گوناگونی را که اقتضای جامعه بود مطرح کرده و برای حل آن از آیات قرآن بهره می‌گیرد. از ویژگی‌های بارز «المیزان» استفاده از منابع و مدارک اهل سنت است. همین موضوع نیز باعث شد این اثر در بین اهل سنت طرفدارانی پیدا کند؛ به¬طوری که پس از انتشار آن، بزرگان دارالتقریب اسلامی تقریظی بر این اثر گرانبها نوشتند.
تفسیر تسنیم شاهکاری دیگر در حوزه تفسیر قرآن است که توسط شاگرد علامه طباطبایی، آیت‌الله عبدالله جوادی آملی به دنیای اسلام ارائه شده است. تفسير تسنيم جامع سه روش تفسيري «قرآن به قرآن» با سنت و «قرآن با عقل» است. آیت‌الله جوادی آملی، تفسیر قرآن را از مهر ۱۳۵۹ آغاز کرد و در ۲۹ فروردین ۱۳۹۹ با تفسیر سورۀ ناس آن را به اتمام رساند. به این ترتیب، درس خارجِ تفسیر قرآن به بیان معظم له، چهل سال به طول انجامید و قریب پنج هزار جلسه برای آن برگزار شد. سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ به «تفسیر موضوعی» و «مقدمات تفسیر قرآن» گذشت و برای هر کدام به طور تقریبی، ۶۰ جلسه برگزار شد. درس‌های سال ۱۳۶۰ با عنوان «مقدمات تفسیر قرآن»، در ابتدای جلد اول از تفسیر تسنیم در سال ۱۳۷۸ به طور خلاصه منتشر شد. الباقی مجلد اول، به تفسیر سورۀ حمد اختصاص یافت (این مجلد، قریب ۶۴۰ صفحه دارد). از مهر ۱۳۶۱، دروس تفسیر ترتیبی از ابتدای قرآن و با سورۀ حمد آغاز شد و ۳۸ جلسه به طول انجامید (هر جلسه در حدود ۴۰ دقیقه). سپس سورۀ بقره تفسیر شد و ۵۸۱ جلسه برای آن برگزار گردید. و آنگاه نوبت به سوره‌های آل‌عمران، نساء و... رسید؛ به ترتیب فهرست قرآن. از همان آغاز یعنی سال ۱۳۶۱ صوت جلسات، ضبط می‌شد. ضبط تصویری (ویدئویی) از سال ۱۳۶۳ انجام شد.
آیت‌الله حسن مصطفوي (1297-1384 ش.) از دیگر قرآن پژوهان و مفسران بزرگ دوران ما به شمار مي روند که با تاليف آثار گرانسنگي چون «التحقيق في الکلمات القرآن الکريم» -به زبان عربي -و «تفسير روشن» -به زبان فارسي-و همچنين تاليف چندين عنوان کتاب در موضوعات اسلامي و علوم قرآني، خدمات شاياني به فرهنگ و معارف اسلامي کرده است.
تفسير روشن براي عموم طبقات با بيان قاطع از جهت لغت و تفسير و حقائق مي باشد و از جمله تفاسير مهم دوره معاصر است که از سال 1366به بعد منتشر شده است. مؤلف کتاب «شناخت نامه تفاسير» درباره اين تفسير مي نويسد: در حقيقت، اين اثر پس از تأليف «التحقيق» و براساس ديدگاه هاي واژه شناسي ايشان در اين کتاب و تأکيد بر غير مجازي بودن کلمات قرآن و اهتمام به بعد سير و سلوکي است که پايه هاي تفسير روشن پي ريزي مي شود. مخاطبان اين تفسير، فارسي زبان هايي هستند که به دنبال مسائل اخلاقي و معنوي و توجه به جنبه هاي ارشادي تفسيرند.
آیت‌الله محمدهادی معرفت (۱۳۰۹-۱۳۸۵ش) از دیگر عالمان و محققان علوم قرآنی بود. در کربلا متولد شد و خاندانش از نوادگان شیخ عبدالعالی میسی هستند. تحصیلات حوزوی را در حوزه های علمیه کربلا، نجف و قم گذراند و سپس در کنار فقه و اصول، توان خود را در تفسیر و علوم قرآن گذارد. کتاب‌هایی از وی در این عرصه باقی مانده، که مجموعه ده جلدی التمهید و صیانة القرآن من التحریف و التفسیر و المفسرون از جمله آن‌هاست. محمدهادی معرفت در دی ۱۳۸۵ش درگذشت و در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد. محمدهادی معرفت در سال ۱۳۰۹ش در خانواده‌ای روحانی در شهر کربلا متولد شد. پدرش شیخ علی فرزند میرزا محمد از خطبای به نام کربلا در آن دوران بود.
حجت‌الاسلام شیخ‌محسن قرائتى از دیگر عالمان حوزه قرآن پژوهی محسوب می‌شوند که پس از پایان تحصیل علوم دینى، به وعظ و تبلیغ مشغول شد. او اما در روش تبلیغ ابداعاتى به عمل آورد. بدین‌گونه که وى به جاى استفاده از منبر و روش سنتى تبلیغ بسان معلمان از گچ و تخته‌سیاه بهره برد. این شیوه مورد توجه و تشویق عالمان برجسته‌اى چون آیت‌اللَّه على مشکینى و شهید مطهرى قرار گرفت. از همین‌رو پس از پیروزى انقلاب اسلامى به توصیه و پیشنهاد استاد مطهرى به اجراى برنامه «درسهایى از قرآن» در تلویزیون پرداخت.
وی در مورد فعالیت‌های قرآنی خود می‌گوید: بحمداللَّه خداوند، دست مرا در دست قرآن گذاشت و به مدت 13 سال یکدوره تفسیر را تمام کردم. همچنین اصل تفسیر نور به زبان‌هاى عربى، اردو، ترکى آذرى و ترکى استانبولى ترجمه گردیده است و خلاصه‌اى از آن، تحت عنوان «راهى به سوى نور»، توسط رادیو برون مرزى به 30 زبان ترجمه و به صورت هفتگى براى مخاطبان خارج کشور پخش مى‌گردد. افزون بر اینها، یک دوره تفسیر تصویرى توسط مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، در قالب 3000 برنامه 10 دقیقه‌اى ضبط و در 40 لوح فشرده عرضه گردید. به لطف خداوند و تلاش همکاران، همه این مباحث، به صورت مکتوب و صوتى و تصویرى در فضاى مجازى قرار گرفته و به صورت رایگان در دسترس همگان است.
