مروری بر عملکرد و دیدگاه‌‌های آیت‌‌الله یوسف صانعی در پرتو انقلاب اسلامی

پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آیت‌‌الله یوسف صانعی در سال ۱۳۱۶ در جرقویه اصفهان متولد شد و در سال ۱۳۲۵ همراه برادرش برای تحصیل علوم حوزوی رهسپار حوزه علمیه اصفهان شد و سپس برای ادامه تحصیل، سال ۱۳۳۰، عازم حوزه علمیه قم شد. او در مقطع خارج از دروس سیدحسین بروجردی و امام‌‌خمینی بهره برد و در سال ۱۳۴۴ از امام خمینی اجازه امور حسبیه دریافت کرده است. صانعی سال‌ها به تدریس سطوح عالی و خارج فقه و اصول اشتغال داشته است و از سال ۱۳۵۷ دروس خارج فقه او با محوریت کتب امام خمینی بوده است. وی از همان دوران تحصیل به امام خمینی نزدیک بوده و در بیت او همکاری داشته و در معیّت ایشان به سفر هم رفته است. امام‌‌خمینی از همان دوران او را آشنا با مبانی فقهی خود به دیگران معرفی می‌‌‌کرد.

مرحوم صانعی در نهضت امام ‌‌خمینی از همراهان ایشان بوده و با امضای اعلامیه‌‌‌های زیاد و در سخنرانی‌‌های خود این همراهی را نشان داده است. امام‌‌ خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی صانعی را به عنوان یکی از اعضای فقهای شورای نگهبان در اولین دوره آن شورا منصوب کرده است. همچنین او را نماینده خود در شورای عالی بازسازی مناطق جنگی منصوب کرد. وی در اولین دوره انتخابات خبرگان رهبری به نمایندگی از مردم تهران انتخاب شد. امام‌‌خمینی در سال ۱۳۶۱ صانعی را به دادستانی کل کشور منصوب کرد. او در سال ۱۳۶۴ از این سمت استعفا داد که مورد پذیرش امام ‌‌خمینی قرار گرفت. مرحوم صانعی در ۲۲ شهریور ماه ۱۳۹۹ در قم درگذشت و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

وی از مراجع تقلیدی بود که توانسته بود علاوه بر جایگاه خود در مناسبات حوزوی به‌‌صحنه فعالیت‌‌های سیاسی وارد شد و چه در ایام پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به‌‌عنوان یک روحانی مبارز با رژیم سلطنتی و چه پس از آن در قامت یک مرجع صاحب منصب در امور حکومتی و نظریه‌‌پرداز در پیشبرد اهداف نظام جمهوری اسلامی مفید واقع شد. پیشینه‌‌ی حوزوی و جایگاه ایشان به‌‌عنوان مرجع تقلید سبب شد که ایشان چه در آستانه تحولات انقلاب چه بعد از آن و حتی پس از رحلت امام خمینی و قرار گرفتن آیت‌‌الله خامنه‌‌ای در منصب رهبری جمهوری اسلامی حمایت‌‌های مستحکمی از اصل نظریه ولایت فقیه و نمود قانونی و اجرایی آن در نظام اسلامی کشور انجام دهد. اگرچه پیشامد تحولاتی در ادوار بعدی جمهوری اسلامی ایران زمینه‌‌ساز بروز جرح و تعدیل‌‌هایی در نظریات و عملکرد آیت‌‌الله صانعی شد اما نمی‌‌توان با عطف توجه صرف به این مسئله و مطلق‌‌انگاری، اهمیت فعالیت‌‌های فکری-سیاسی و مبارزاتی این مرجع تقلید را فراموش کرد و یا نادیده انگاشت.

این یک اصل بدیهی است که در تجربه انقلاب‌‌ها همواره با پدیده‌‌ای مواجه می‌‌شویم که در آن بسیاری از نیروهای فکری و سیاسی تأثیرگذار در تحولات انقلابی به مرور زمان تغییراتی در مواضع خود داده و مصمم به جرح و تعدیل‌‌هایی در تفکر خود می‌‌شوند. یکی از نظریه‌‌های جامعه‌‌شناسی سیاسی که می‌‌تواند به توضیح این پدیده کمک کند، نظریه «مدیریت تضاد و دگرگونی» (Conflict Management and Transformation Theory) است. این نظریه بر اساس این پیش‌‌فرض استوار است که تضاد و تعارض‌‌ها در جامعه و میان نیروهای مختلف وجود دارند و این تضادها می‌‌توانند به تغییرات سیاسی و اجتماعی منجر شوند. پس از انقلاب، نیروهای انقلابی با چالش‌‌های جدید و تضادهای داخلی و خارجی مواجه می‌‌شوند. برای مدیریت این تضادها، لازم است که رویکردهای متفاوت و استراتژی‌‌های جدیدی اتخاذ کنند. نیروهای انقلابی مطابق با فضای داخلی (مانند عدم تحقق وعده‌‌ها و نارضایتی‌‌های اجتماعی) و یا ملزومات سیاست بین‌‌المللی دست به تغییر برخی مواضع خود می‌‌زنند. این حرکت طبیعی و بدیهی که ممکن است در مسیر هر رجل انقلابی اتفاق بیفتد و نمایانگر ضرورت سنخیت‌‌پذیری او با فضای حاکم بر شرایط داخلی و خارجی است را نمی‌‌توان چون حجابی بر روی سابقه مبارزاتی و نقش مهم او در حاکم شدن الگوی سیاسی فعلی انداخت.

بر اساس این توضیحات به مرور پشینه‌‌ی مبارزاتی و برخی دیدگاه‌‌های آیت‌‌الله یوسف صانعی در پرتو انقلاب اسلامی خواهیم پرداخت:

سابقه مبارزاتی آیت‌‌الله صانعی بر اساس اسناد ساواک

این سند گزارشی است از رصد فعالیت‌‌های آیت‌‌الله صانعی که توسط اداره ساواک قم تهیه شده ‌‌است. این گزارش، آیت‌‌الله صانعی را فردی طرفدار امام معرفی می‌کند که بر روی منبر ایشان را دعا کرده‌‌است و به این خاطر توسط شهربانی احضار و مجبور به تعهد شده‌‌است و هم‌‌چنین یکی از امضاءکنندگان تلگرافی که به مناسبت فوت آیت‌‌الله حکیم به امام خمینی توسط چند تن از فضلای حوزه علمیه قم نوشته شده است. در این سند آمده که ضروری است تا اداره ساواک اصفهان ایشان را تحت نظر گرفته و فعالیت‌‌هایش را رصد کند.

در این سند هم که توسط اداره ساواک قم تهیه شده‌‌است سخن از رفت‌‌وآمد آیت‌‌الله صانعی به همراه چند تن دیگر از روحانیون قم به منزل امام و سخن درباره اموری چون فراهم کردن شهریه طلاب به میان آمده است. ساواک نسبت به رفت و آمد ایشان با امام و هم‌‌چنین همکاری برای تهیه شهریه طلاب توسط ایشان و سایر روحانیون حساس شده و مشغول به رصد آن است.

این اسناد و هم‌‌چنین روایت‌‌های موجود دیگر از روابط صمیمانه آیت‌‌الله صانعی با امام خمینی در تلاش‌‌های ایشان برای نظریه‌‌مند ساختن انقلاب اسلامی بر اساس دانش فقهی و دینی و کنش‌‌های مبارزاتی سیاسی بیانگر سابقه پربار فعالیت ایشان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی است.

دیدگاه‌‌های مرحوم صانعی در عرصه اندیشه انقلاب اسلامی:

آیت‌‌الله صانعی از مراجعی بود که دارای سابقه مبارزاتی و تفکر دینی و فقاهتی در پیوند با کنش سیاسی و انقلاب اسلامی است. از نظر آیت‌‌الله صانعی جمهوری اسلامی دستاوردی عظیم و مرهون مبارزات بسیار امام و مردم است که باید حیات آن حفظ شود و استمرار یابد. مسئولیت‌‌های بسیار ایشان در دوران پیروزی انقلاب نمایانگر دیدگاه‌‌های حمایت‌‌گرایانه و مؤید انقلاب اسلامی است. فعالیت‌‌های آیت‌الله صانعی در سراسر دهه‌ی ۱۳۶۰ و ابتدای دهه‌ی ۱۳۷۰، یعنی در روزهای پرتلاطم انقلاب، سرشار از اقدامات و سخنرانی‌‌های حمایت‌‌گرایانه از ماهیت انقلاب اسلامی است. نمود این امر را بر تأکیدات فراوان ایشان بر حفظ ولایت فقیه و جایگاه این امر حیاتی به‌‌عنوان رهیافت اصلی انقلاب می‌‌توان مشاهده کرد. برای آیت‌‌الله صانعی که پیش از انقلاب درگیر فعالیت‌‌های مبارزاتی برای کنار زدن رژیم سلطنت و نقش آفرینی امام خمینی به‌‌عنوان رهبر انقلاب اسلامی بود و ولی فقیه بود، حفظ این منصب و جایگاه در ردیف حراست از ماهیت انقلاب اسلامی بود و این مسئله به دال مرکزی دیدگاه‌‌های ایشان تبدیل گشت. آیت‌‌الله صانعی هم‌‌چنین مکررا در سخنرانی‌‌های خود مردم را به حفظ دستاوردهای انقلاب اسلامی و حرکت در مسیری که با این انقلاب در پیش روی مردم باز شده بود فرا می‌‌خواند.

برخی سخنان ایشان که پیرامون این مسائل در روزنامه و نشریات این دوره (دهه‌‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰) بازتاب داده شده‌‌است:

«امروز ائمه‌‌ی معصومین و حضرت ولی‌‌امر(عج) در این مملکت حاکم‌‌اند و همه‌‌ی قدرت‌‌ها به‌‌دست اسلام و قرآن است، به توطئه‌‌ی ابرقدرت‌‌ها علیه نظام جمهوری اسلامی و مشکلات موجود در جامعه اشاره کرد و گفت: امروز صحبت کردن علیه نظام جمهوری اسلامی صحبت کردن علیه اسلام رسول‌‌الله و ولی‌‌امر(عج) است و اگر به این نظام و حاکمیت ضربه بخورد، به اسلام ضربه خورده است و این تنها نظامی است که مسئولان آن با همه‌‌ی مشکلات برای رضای خدا و جلب رضایت امت انجام وظیفه میکنند. وی در پایان از مردم خواست در برابر قانون و مقررات و خط امام سر تسلیم فرود آورند و به نظام نق نزنند و این نظام را تضعیف ننمایند که فردا در برابر خداوند و محکمه‌‌ی عدل الهی جوابگو خواهند بود».

ایشان هم‌‌چنین پس از رحلت امام و انتخاب آیت‌‌الله خامنه‌‌ای به رهبری جمهوری اسلامی بیان کردند که تخلف از فرمان آیت‌‌الله خامنه‌‌ای، خروج از ولایت الله است. روزنامه جمهوری در این خصوص این‌‌گونه نوشته است:

«من به‌‌عنوان یک مسئله شرعی می‌‌گویم که تخلف از فرمان آیت‌‌الله خامنه‌‌ای، گناه و معصیتی است بزرگ و رد بر او رد بر امام صادق(ع) و رد بر امام صادق، رد بر رسول‌‌الله(ص) و رد بر رسول‌‌الله(ص)، رد بر الله و موجب خروج از ولایت‌‌الله و ورود به ولایت شیطان است و طبق روایت عمر بن حنظله در باب ولایت فقیه، رد بر او در حد شرک به الله است». ایشان هم‌‌چنین درمورد ضرورت تابعیت و فرمان‌‌پذیری مطلق از مقام ولی‌‌فقیه که یک روحانی است بیان کردند که: «هنگامی که ولی امر حکمی داد مراجعه به دیگران معصیت و خلاف شرع است».

 

آیت‌‌الله صانعی همچنین در نطق دیگری پیرامون التزام به قانون اساسی این چنین اظهارنظر کرده بود:

 

«کسی که طرفدار قانون را دوست بدارد خود عمل کننده به قانون است و کسی که قانون‌‌شکن را دوست دارد، خود قانون‌‌شکن است. آیت‌‌الله صانعی با اشاره به توطئه‌‌ی ابرقدرت‌‌ها علیه نظام جمهوری اسلامی و تحمیل جنگ علیه این نظام توسط آنان و مشکلات موجود در جامعه گفت: امروز صحبت کردن علیه نظام جمهوری اسلامی صحبت کردن علیه اسلام رسول‌‌الله و ولی‌‌امر(عج) است و اگر به این نظام و حاکمیت ضربه بخورد به اسلام ضربه خورده است و این تنها نظامی است که مسئولان آن با همه‌‌ی مشکلات برای رضای خدا و جلب رضایت امت انجام وظیفه می‌‌کنند. براساس موازین فقه و قوانین اسلامی، حفظ نظام جمهوری اسلامی از اهم واجبات است و هیچ‌یک از واجبات ما به این اندازه ارزش و اهمیت ندارد و هر مسئله که برای حفاظت از این نظام مقدس لازم باشد از واجبات اصلی است. مانند جنگ که به فرموده‌‌ی امام مسئله‌‌ی اصلی ماست. زیرا بهترین راه حفظ و حراست از این نظام پیروزی در جنگ است. ائمه‌‌ی اطهار به‌‌خاطر همین نظام به شهادت رسیدند و حرکت و نهضت امام حسین (ع) برای به وجود آوردن نظام اسلامی بود.»

مرحوم آیت‌الله صانعی عمر خود را در سالهای پایانی حیات، وقف تربیت طلاب و آموزش فقه در حوزه علمیه کرده بود. در این دوره ایشان به واسطه آراء خاصی که در زمینه‌های مربوط به زنان، بحث ارث و احکام قضایی همچون قصاص شهرت خاصی در میان جامعه یافته بود. کتاب‌‌هائی مانند رساله توضیح المسائل، استفتائات قضایی در ۲جلد، مجمع المسائل در ۳جلد و... از آثار اوست.

  برای مشاهده‌ی روزنامه‌ها کلیک کنید:  

منبع: بازخوانی دیدگاه‌‌های فقهی و سیاسی آیت‌‌الله صانعی، به کوشش امید حسینی، تهران: مؤسسه فرهنگی‌‌هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.