اثبات برتری نیروهای مذهبی بر جریان روشنفکری بعد از قیام 19 دی

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ پس از واقعه 19 دی 1356 و کشتار مردم قم به دلیل حمایت از مرجعیت دینی و رهبری نهضت اسلامی، اعتراضات مردمی در سرتاسر ایران به شکل تحصن، راهپیمایی، تظاهرات و اعتصابات آغاز شد و هر روز بر گستره و سرعت آن افزوده شد.

عمق و پهنه این اعتراضات چنان وسیع بود که چرخ‌های قدرت نظامی رژیم پهلوی را در هم شکست، قدرت اقتصادی رژیم را قفل و تمام سیاست‌های مدنظر رژیم پهلوی را بی اثر کرد. این اعتراضات پی‌درپی، موجب گسترش بحران علیه محمدرضا پهلوی شد به طوری که حمایت همه جانبه دول غربی و در راس آنها امریکا نیز نتوانست به داد رژیم پهلوی برسد. رژیم پهلوی با تعویض دولت‌ها و تغییر سیاست‌ها برای مهار بحران تلاش کرد، ولی تمام تلاش‌ها بیهوده بود و خود بر گستره بحران می‌افزود.

شهادت آیت‌الله سیدمصطفی خمینی، فرصتی برای نیروهای مذهبی به وجود آورد که توانستند احترامات قلبی خود را نسبت به رهبر تبعیدی بروز دهند. رژیم پهلوی که از احساسات مردم مذهبی سخت عصبانی شده بود، دست به عمل نابخرادنه‌ای زد و در روز هفدهم دی‌ماه، مقاله‌ توهین‌آمیزی را علیه امام در روزنامه اطلاعات منتشر کرد. دو روز پی‌درپی قم، مرکز دانشگاهی علوم اسلامی در اعتراض به توهین رژیم پهلوی قیام کرد. روز دوم (19 دی) این قیام سرکوب شد و عده‌ای به شهادت رسیدند. این واقعه‌ خونین، پی‌آمدهای بسیار مهمی را برای رژیم پهلوی و نهضت اسلامی در پی داشت که مهم‌ترین آن آغاز فروریختن پایه‌های سلطنت 2500 ساله شاهنشاهی بود علاوه بر این، قیام 19 دی نشان داد که قدرت مذهب فراتر از جریان‌های روشنفکری‌ است.

در بخشی از کتاب "یک‌سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه" که به قلم حجت‌الاسلام‌والمسلمین روح‌الله حسینیان نوشته و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی  منتشر شده است درباره قیام 19 دی و آشکار شدن انفعال و حذف کامل جریان‌های روشنفکری و ملی‌گرا در مسیر مبارزه آمده است: یکی از پیامدهای آشکار قیام 19 دی، آشکار شدن نیروهای مذهبی در حرکت مردم ایران بود. طبق گزارش سفارت آمریکا در ایران، "در دو هفته‌ گذشته به خصوص به دنبال وقایع 19 دی قم، نقطه‌نظرهای جناح مخالف مذهبی روشن‌تر شده است... واقعه‌ قم باعث شده است که شخصیت‌های مذهبی به شرایط سازمانی خود بیشتر دقیق شوند. ساخت پراکنده و همه‌گیر مذهبی ایران را شاید بتوان تنها منطقه‌ مناسب برای فعالیت یک گروه مخالف در یک شبکه‌ سراسری مملکت دانست... اگر وقایعی در رابطه با جامعه‌ مذهبی چون آتش کشیدن بر روی راهپیمایان اتفاق بیفتد، علایق مذهبی، نیروی انسانی عظیمی را برای تظاهرات فراهم خواهد نمود."

این گزارش نشان می‌دهد که کارشناسان آمریکایی با همه‌ بی‌اطلاعی‌شان، به قدرت مذهب و تأثیر فاجعه‌ قم پی برده بودند؛ چه قبل از آن سازمان‌های وابسته به روشنفکران، محافلی را راه‌اندازی کرده بودند و گاهی به نوشتن نامه‌ سرگشاده می‌پرداختند، اما این اقدامات نه حرکتی ایجاد می‌کرد و نه چندان خشم رژیم را برمی‌افروخت و چه بسا برای ژست رژیم در اثبات فضای باز سیاسی ضروری بود. اما قیام 19 دی و حمایت‌ها، عزاداری‌ها، واکنش‌ها، خشم عمومی و تداوم آن، نشان داد که قدرت مذهب فراتر از روشنفکری‌هاست.

به گفته‌ خانم کدی "حوادث قم در ژانویه‌ 1978 (دی 1356) را می‌توان نقطه‌ عطفی دانست که در آن بخش اعظم ابتکار عمل در نهضت ایران از دست نیروهای غیرمذهبی با نامه‌های سرگشاده، اعتراضیه‌ها، سازمان‌ها و شب‌های شعر سیاسی آن‌ها خارج و به دست مخالفین مذهبی افتاد." حتی این حادثه مرزهای ایران را درنوردید و دانشجویان مسلمان در آمریکا را نیز به واکنش واداشت.

بدیهی بود که وقتی این قیام در قم، شهر مقدس شیعیان به وقوع می‌پیوست و روحانیون شیعه آن را رهبری می‌کردند و شهدا و مجروحین آن از طلاب علوم دینی بودند، مراسم بزرگ‌داشت آنان در مساجد - نه در انجمن گوته و توسط روحانیون و نه روشنفکران- با حضور توده‌های عظیم مذهبی برگزار می‌شد. بر همین اساس به قول پارسونز، سفیر انگلیس "جناح مذهبی عملاً رهبری جریانات مخالف را به دست گرفت و در موعظه‌های خود در مساجد و مراسم مذهبی به‌طور علنی به دولت حمله بردند، آتش احساسات و هیجانات عمومی را دامن زدند."

این قیام، جنگ خاموش بین محمدرضا پهلوی و روحانیت را برافروخت و "بین دولت و مقامات روحانی کشور، بحران شدیدی به وجود آورد." رژیم پهلوی با سرکوب قیام 15 خرداد 1342، سرکوب قیام 17 خرداد 1354، دست‌گیری، به شهادت رساندن و تبعید روحانیون مبارز در جنگ غالب آمده و یک ترک مخاصمه‌ای نسبی و نانوشته به اجرا درآمده بود. با قیام 19 دی، جنگ بین محمدرضا پهلوی و روحانیت و یا به عبارت پیر بلانشه "آتش جنگ بین رژیم و شیعه" شعله‌ور شد و این‌بار جنگ با پیروزی روحانیون خاتمه یافت.

شاید اظهارات آیت‌الله شریعتمداری به نماینده‌ ساواک بیشتر روشنگر این باشد. وی در اعتراض به اقدام نسنجیده‌ رژیم گفت: "دولت در مبارزه با خمینی و اثرات وجودی او مرتکب اشتباهاتی شده است. درج مقاله در روزنامه‌ اطلاعات کار نابجایی بود. انتشار این مقاله سه اثر منفی مشخص داشت؛ اول این‌که تحریک ساکن شد؛ یعنی یک مسأله‌ ساکت شده و تا حدودی آرام شده را بیهوده زنده کرد و پیوستگی آن‌ها را تشدید و تحکیم نمود... اثر منفی سوم این اقدام آن بود که مراجع بزرگ مذهبی شیعه را در محظور و تنگنا قرار داد و آن‌ها را مجبور به عکس‌العمل کرد. شاید به همین جهت بود که امام خمینی واقعه‌ 19 دی را علامت بیداری، هوشیاری و مقاومت ملت نامیدند و نوید دادند که "یک همچو ملتی پیروز" است و "به زودی این ریشه قطع" خواهد شد.

مهم‌ترین پیامدهای واقعه‌ 19 دی سلسله‌حوادثی بود که چون موجی به دنبال یکدیگر آمد و منجر به سربرداشتن تمامی یک ملت شد. بعد از این واقعه، کارکنان پست ایران اعتصاب کردند، دانش‌آموزان چندین دبیرستان آمل دست به تظاهرات زدند و طبق گزارش‌های ساواک از یک روز بعد از فاجعه‌ 19 دی قم تا 56/11/29 یعنی قبل از چهلم شهدای واقعه در شهرهای مختلف اعتراضاتی به صورت‌های مختلف شکل گرفت.