جایگاه "مردم" در اندیشه و عمل شهید مدرس
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های فکری و عملی آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس در طول حیات، توجه به نقش و اهمیت مردم در اجتماع و سیاست است. اهمیت جایگاه مردم در نگاه عملی و نظری آیت‌الله مدرس به حدی است که وی در نطقی شاه را نوکر مردم می‌داند.
یکی از مهم‌ترین اصول عملی و نظری شهید مدرس در باب اجتماع و حکومت‌داری توجه اساسی به مردم و زندگی آنها بر اساس عرف جامعه است. زیست شهید مدرس باعث شد که وی هموراه در برخورد با نمایندگان و مقامات دولتی در مورد رسیدگی به حال مردم و محرومان جامعه به آنان نهیب بزند که بدون شک یکی از دلایل جسارت شهید مدرس در این مهم، ساده‌زیستی او بود.
میلسپوی امریکایی، مستشار و رئیس خزانه‌داری که در سال 1301 در استخدام دولت ایران بود درباره این ویژگی شهید مدرس می‌گوید: «شهرت مدرس بیشتر در این است که برای پول اصلا ارزشی قائل نیست. او در خانه ساده‌ای زندگی می‌کند که جز یک قالیچه، تعدادی کتاب و یک مسند چیز دیگری در آن وجود ندارد.»
بنابر این اصل، توجه به مردم و آسایش آنها از مهم‌ترین اصولی است که در اندیشه و عمل شهید مدرس قابل رویت است.
لزوم توجه نمایندگان مجلس به جایگاه مردم
یکی از ابعاد اندیشه‌ای شهید مدرس، توجه به جایگاه مجلس و نقش مردم در آن است. اهمیت مجلس در نگاه مدرس از آن روی است که این نهاد، برخاسته از مردم بوده و نمایندگان، منتخب و وکیل مردم هستند. بنابراین شهید مدرس مجلس را نماد حضور تمام ملت ایران می‌داند و در جلسه ۲۵ اسفند ۱۳۰۲ در بیان مقام و منزلت مجلس مى‌گوید: «این مجلس را به منزله تمام ایران مى‌دانم؛ مثل این است که سى کرور اهالى ایران در اینجا تشریف دارند.»
بنابراین شهید مدرس خود در کسوت نمایندگی مجلس، نمایندگان را وکیل مردم می‌داند و می‌گوید: «...ما ولی نیستیم. وکیل هستیم و باید نظر موکلین خود را بدانیم...» از نظر مدرس این وکالت به مجلس قدرت می‌دهد: «هر کاری در مملکت حکومت ملی باید به اراده ملت باشد و باید مجلس شورای ملی رأى بدهد... اراده ملت حاکم است.»
لذا با توجه به اهمیت نقش مجلس در نظر شهید مدرس و وضع نابسامان جامعه در پایان دوره دوم مجلس شورای ملی، وقتی ادامه کار مجلس یا تعطیل شدن آن مورد بحث قرار گرفت شهید مدرس به رسالت مجلس در رسیدگی به حال محرومین تاکید می‌کند.
توجه دولت‌مردان به اقتصاد و رفاه مردم
شهید مدرس اقتصاد کشور و رفاه مردم را امری مهم می‌داند که مسئولین کشوری خصوصا مجلس و دولت باید با تمام وجود به فکر بهبود آن باشند. او در نطقی با اشاره به اهمیت اقتصاد به عنوان اولویت اصلی جامعه معتقد است برای حل مسائل اقتصادی: «دولت و مجلس باید همتش را بر این بگذارد.»
همچنین شهید مدرس در بحث اقتصادی، شدیدا به ول‌خرجی‌های بیهوده مجلس تذکر می‌دهد و در جلسه 253 دوره پنجم مجلس شورای ملی خطاب به نمایندگان می‌گوید: «ما حاضر نیستیم یک شاهی بی‌جا خرج شود.»
ضرورت جلوگیری از خرج‌های بی‌جا و حساسیت بالای شهید مدرس نسبت به بیت‌المال عمومی باعث می‌شود که وی همواره در نطق‌های مهم خود در مجلس خطاب به نمایندگان این مهم را یادآور شود. متعاقب این حساسیت شهید مدرس در جلسه 135 مجلس ششم خطاب به نمایندگان می‌گوید: «من می‌گویم مال بیت‌المال عمومی مسلمین را نباید مفت به کسی داد، مذهب من هم همین‌طور می‌گوید که مال عمومی را نباید به کسی داد که برای عموم کار نمی‌کند.» شهید مدرس در ادامه نطق خود به خرج‌های شخصی دولتیان نیز می‌تازد و می‌گوید: «در این مدت، آن مقدار عمومی را که به مردم داده‌اند، کمترش برای مصرف عامه و بیشترش به مناسبات شخصی بوده است.»
آیت‌الله مدرس این نوع ول‌خرجی‌ها را خلاف عدالت می‌داند و خطاب به مجلسیان می‌گوید: «عدل آن است که از مورد گرفته شود و به مورد خرج شود. از همان‌هایی که گرفته می‌شود، خرج همان‌ها شود. این معنی عدل است. از ملت پولی که گرفته می‌شود، به مصارفی برسد که به نفع آن ملت باشد.»
شهید مدرس در نطقی باتوجه به تذکرات پی‌درپی خود به مجلسیان درباره رعایت حقوق بیت‌المال می‌گوید: «اگر من نسبت به بسیاری از اسرار آزادانه اظهار عقیده می‌کنم و هر حرف حقی را بی‌پروا می‌زنم برای آن است که چیزی ندارم و از کسی هم نمی‌خواهم. اگر شما هم بار خود را سبک کنید و توقع را کم نمائید، آزاد می‌شوید.»
دولت در خدمت مردم
از دیگر جنبه‌های مهم اندیشه شهید مدرس، نگاه او به قانون و قانونمندی است. به اعتقاد مدرس در قانون‌گذاری همواره باید مصلحت مردم مد نظر قرار بگیرد. وی در نطقی در مورد لزوم توجه به مردم در قانون‌گذاری می‌گوید: «ما باید قانونی درست کنیم که به درد مردم بخورد و به صلاح مردم باشد.»
شهید مدرس در ادامه نطق‌های خود در مورد وضع قوانین به نفع مردم عقیده دارد: «غرض از وضع قانون، آسایش خلق است، در امور معاشیه و اگر فایده، هم برای دولت داشته باشد، خیلی خوب است.»
شهید مدرس قانون اساسی را دستور ملت به دولت می‌داند که در صورت تخلف از آن ظلم رخ می‌دهد. بنابر اندیشه مدرس قانون اساسی، دستوری است که ملت به آن شخص می‌دهد و دولت اگر بر طبق آن عمل نکرد، ظالم، متعدی و لازم‌الدفع است... «پس دستوری که ملت به اداره‌کنندگان داده، همین قانون اساسی است.»
مدرس در مرحله اجرای قانون نیز عقیده دارد که همگان باید تابع قانون اساسی و قوانینی باشند که از سوی مجلس به تصویب می‌رسد. وی در نظق خود در جلسه یازدهم دوره چهارم مجلس شورای ملی با اشاره به مساوی بودن همه در مقابل قانون می‌گوید: «در اجرای سیاست‌ها وظیفه دولت و اعضای آن، تابعیت از قوانین و اجرای آن‌هاست.»
از دیگر مؤلفه‌های فکری شهید مدرس نقش مردم در بقای دولت‌ها است. به عقیده وی این مردم هستند که به دولت اعتبار می‌بخشند. مدرس در نطقی در این رابطه می‌گوید: «...تمام این مقامات که از سلسله‌های مختلف هستند: شاه و رئیس الوزراء، پارلمان، حجة‌الاسلام، تمام این‌ها نوکر خلقند. یکی اسمش شاه است، یعنی نوکر مردم، یکی اسمش رئیس الوزراء است، یعنی خدمتگزار مردم، تمام این‌ها باید نوکری بکنند.»
