واکنش جمهوری اسلامی به کارشکنی عربستان در فاجعه منا
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در اوایل پائیز سال 1394، در پی فاجعهای که در منا رخ داد، تعدادی از زوار بیتالله الحرام که اغلب آنها ایرانی بودند، به شهادت رسیدند و در حالی که مقامات کشور سعودی که با بیتدبیری خود باعث این رخداد شده بودند، همچنان در رعایت امور قانونی تعلل میکردند، با نهیب رهبر معظم انقلاب اسلامی مواجه شدند.
شرح ماوقع
در دوم مهر ماه 1394 و همزمان با عید سعید قربان، فاجعه عظیمی در مراسم رمی جمرات حجاج بیتالله الحرام در خیابان 204 روی داد. بسته شدن گذرگاه خیابان 204 در حوالی ساعت 8:45 صبح دهم ذیالحجه موجب تراکم هر چه بیشتر جمعیت و افزایش فشار ناشی از آن شد. در ادامه بیتدبیری و بیکفایتی مسئولان سعودی در رفع انسداد مسیر حجاج، ابعاد فاجعه را چندین برابر کرد. فشار جمعیت در ساعت ۹ صبح، دمای ۴۷ درجه، بسته ماندن گذرگاه فرعی ۲۱۵، بسته شدن گذرگاه اصلی ۲۰۴، همگی به تراکم شدید جمعیت، تلاش برای بالا رفتن از دیوارههای فلزی کنار گذرگاه، از هوش رفتن زائران، افتادن زیر پای جمعیت، و در نهایت شهادت برخی از زائران در ساعات اولیه انجامید.
تا ساعت ۱۰ صبح، بسیاری از زائران از هوش رفته بودند، برخی درگذشتند و هنوز هیچ اقدامی از سوی نیروهای نظامی و امدادی برای حل این مسئله مشاهده نمیشد. امدادگران داوطلب از کشورهای مختلف از جمله جمهوری اسلامی ایران، بالاخره در ساعت ۱۱ صبح با گذشتن از جمعیت متراکم توانستند خود را به قربانیان برسانند و برخی از مجروحان را نجات دهند. ساعت ۱۲، گروهی از امدادگران سعودی به منطقه میرسند، اما همچنان اعزام مجروحین به بیمارستان به کندی پیش میرود.
تعداد نیروهای پلیس تا ساعت ۱۳ به تدریج افزایش مییابد و فضای منا امنیتی میشود. از ورود پزشکان و امدادگران داوطلب کشورها جلوگیری میشود. مجروحان زیادی همچنان روی زمین رها شدهاند. مجروحان به همراه جانباختگان و گاه بدون امدادرسانی، به کانتینرها منتقل میشوند. برخی از اجساد زائران، تا ساعت ۱۷ همچنان روی زمین رها شدهاند.
تعداد بالای شهدا و مجروحان بطور قابل توجهی حکایت از فاجعهبار بودن حادثه منا داشت. بر اساس گزارشات، آمارهای متعددی درباره شهدای این حادثه از 1112 تن (به نقل از آسوشیتدپرس) تا 7477 تن اعلام شده است، اما آنچه که مسلم است حجاج ایرانی بیشترین آمار شهدا را با 464 نفر داشتهاند.
واکنش جمهوری اسلامی
بلافاصله پس از بروز حادثه، ستاد بحران سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران اقدام به امدادرسانی به مجروحان و شناسایی شهدا کرد، اما این روند با کارشکنی و مسئولیتناپذیری مسئولان سعودی مواجه شد. عدمپاسخگویی و عدم همکاری مسئولان سعودی ابعاد بحران را بیش از پیش کرد بطوری که همه راههای میدانی( مدیریت در صحنه)، سیاسی و دیپلماتیک برای حل بحران به نتیجه نمیرسید.
رها کردن اجساد شهدا، عدم اطلاعرسانی دقیق، جمعآوری دستهجمعی پیکر حجاج و بیاحترامی به آنها، عدم همکاری در شناسایی شهدا و از سوی دیگر بلاتکلیفی و چشمانتظاری سایر حجاج و خانواده شهدا در داخل ایران تنها بخشی از مشکلات پیش روی دستاندرکاران حج بود.
بدین ترتیب حل این مسئله تبدیل به معادله پیچیدهای شد که روند مدیریت فاجعه را مختل کرد. اما در این میان موضعگیری هوشمندانه و مقتدرانه رهبر معظم انقلاب اسلامی راهگشا شد بطوری که در کمتر از ساعتی روند رسیدگی به امور مربوط به شهدا و سایر کارها به سرعت پیش رفت.
رهبر انقلاب اسلامی در بخشی از بیانات خود در دانشگاه علوم دریایی امام خمینی در نوشهر در 8 مهر ماه 94 فرمودند: «من در مورد علل این حادثه، قضاوت پیش از موعد ندارم [ولی] حتماً بایستی از دنیای اسلام - از جمله از کشور ما- کسانی باشند، بروند، از نزدیک تحقیق کنند، مشخّص کنند که علّت حادثه چه بوده؛ بحثی در آن نیست. بحث سر وظایفی است که درمقابل یک عدّه مجروح، هر دولتی، هر ملّتی، هر پزشکی، هر پرستاری، هر انسان سالمِ معنوی و قلبیای برعهده دارد؛ اینها را رعایت نکردند. در بیمارستان، در کانتینر سرد، در صحرا رعایت حال بیمار را نکردند، رعایت حال انسانِ مستأصل را نکردند، رعایت حال تشنهها را نکردند. امروز هم در انتقال ابدان مطهّرشان به کشور مشکلاتی وجود دارد؛ مسئولین کشورمان دارند دنبال میکنند؛ فعّالیّت کردند، کار کردند، تلاش دارند میکنند؛ باید این کارها و فعّالیّتها ادامه پیدا بکند ولیکن مسئولین کشور عربستان به وظایفشان عمل نمیکنند بلکه در مواردی نقطه مقابل وظایفشان عمل میکنند، موذیگری میکنند.»
ایشان در ادامه نهیب زدند: «اگر کشور ما و ملّت ما بخواهد در مقابل عناصر اذیّتکننده و موذی عکسالعمل نشان بدهد، اوضاع آنها خوب نخواهد بود؛ ما تا حالا خویشتنداری کردیم. در قضایای متعدّدی خویشتنداری کردیم؛ دست ایران اسلامی از خیلیها بازتر است، تواناییهای ما، امکانات ما از خیلیها بیشتر است؛ میدانند که اگر بخواهند هماوردی کنند با نظام جمهوری اسلامی، در هیچ صحنهای حریف نمیشوند. ما رعایت ادب اسلامی، رعایت حرمت برادری در امّت اسلامی را نگه داشتیم؛ ما میتوانیم عکسالعمل نشان بدهیم. اگر بنا شد عکسالعمل نشان بدهیم، عکسالعملهای ما خشن هم خواهد بود، سخت هم خواهد بود... امروز دهها هزار نفر از عزیزان ما هنوز در مکّه و مدینه، در مناسک حجّند؛ اندک بیاحترامیِ به اینها، عکسالعمل ایجاد خواهد کرد؛ عمل نکردن به وظایفشان نسبت به ابدان مطهّر جانباختگان عزیز ما در حج، عکسالعمل ایجاد خواهد کرد؛ مراقب باشند به وظایفشان عمل کنند...»
این موضع صریح مقام معظم رهبری، تاثیر بسزایی در تغییر رفتار سران سعودی داشت. سعید اوحدی رئیس وقت سازمان حج و زیارت خاطره خود در این زمینه را اینگونه نقل میکند: « یکی از مهمترین عواملی که ایران توانست پیکر مطهر شهدای خود را بازگرداند سخنان و فرمایشات مقام معظم رهبری بود چنانچه به فرموده ایشان تنها صدای رسایی که در عربستان در مقابل این ظلم بلند شد صدای ایران بود. تا زمان سخنرانی مقام معظم رهبری، 118 پیکر از شهدای خود را شناسایی کرده بودیم اما عربستان به هیچ وجه اجازه انتقال پیکرها را نمیداد.»
به گفته اوحدی: «نخستین جلسه هیئت ایرانی به ریاست وزیر بهداشت با هئیت عربستانی دقیقا همزمان با سخنرانی رهبر انقلاب در خصوص فاجعه غم بار منا برگزار شد و در ابتدای جلسه رفتار هیئت عربستانی بسیار زننده بود. حتی اعلام کردند که رئیس هیئت عربستانی جلسه دیگری در ریاض دارد و در جلسه با ما شرکت نمی کند. هیئت عربستانی در این جلسه ادعا میکرد که برای انتقال پیکرها تابوت نداریم و پنج هزار قبر آماده کردیم تا پیکرها دفن شود و در این زمینه به ما اجازه نمیداد. در همین حین پیامکی با این محتوا "میتوانیم عکس العمل نشان دهیم و عکس العمل ما سخت و خشن خواهد بود" که سخنان رهبر معظم انقلاب بودبرای آقای قشقاوی معاون کنسولی وزارت خارجه آمد. تلفن همراه آقای قشقاوی بین اعضای هيئت ایرانی دست به دست چرخید و همه ما از آن اطلاع پیدا کردیم. در حالی که به این فکر بودیم که روند جلسه را چگونه ادامه دهیم، ناگهان در باز شد و یک نفر برگهای را به داخل آورد و رو به روی نماینده هیئت عربستانی گذاشت و چهره اعضای هیئت عربستانی با دیدن آن متعجب شد و رفتار آنان به سرعت تغییر کرد و ما هم متوجه شدیم فرمایشات رهبر معظم انقلاب به آنان رسیده است.»
اوحدی در ادامه میگوید: « در پایان جلسه هنگامی که هیئت ایرانی در حال خارج شدن بود نماینده عربستان به سرعت خود را به من رساند و گفت وزیر بهداشت عربستان با هواپیمای اختصاصی برای دیدار با شما به مکه خواهد آمد و این جلسه شب برگزار می شود. در جلسهای که ساعت 8 شب برگزار شد، عربستان اعلام کرد که تمام تمهیدات لازم برای انتقال پیکرهای ایرانیان فراهم است و در ساعت یک بامداد گفتند که تشریفات قانونی برای ایرانیان لغو شده است...»
بدین ترتیب امکانات لازم برای شناسایی و انتقال پیکر حجاج شهید ایرانی و رسیدگی به مجروحان حادثه فراهم شد و در حالی که سعودیها تعداد 70 نفر از شهدای ایرانی را بدون اجازه در مکه دفن کرده بودند، تمام شهدای ایرانی شناسایی شدند و انتقال پیکر شهدا به ایران از روز دهم مهر ماه 97 آغاز شد و قریب به اتفاق اجساد در همان روزها به کشور بازگشت. روز چهارشنبه 23 دی ماه آخرین شهدای ایرانی به کشور منتقل شدند در حالی که مسئولان سعودی اجساد حجاج سایر کشورها را بدون اجازه و اطلاع خانواده و مسئولان آنها در همان جا دفن کردند. پس از این فاجعه نیز جمهوری اسلامی ایران به پیگیریهای سیاسی، حقوقی و قضایی خود در این زمینه ادامه داد.
