راهبردهای مبارزه با رژیم پهلوی در ماه رمضان

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- امین خدابخشی؛ یکی از مهم‌ترین برنامه‌های انقلابیون در مبارزه با رژیم پهلوی، استفاده از ظرفیت‌های ماه مبارک رمضان بود. از همان نخستین سال‌های نهضت اسلامی، انقلابیون در این ماه با اعزام طلاب به شهرهای مختلف و با بهره‌گیری از ظرفیت منابر، دست به افشاگری علیه سیاست‌های رژیم پهلوی زدند؛ این مبارزه در شب‌های قدر به اوج خود می‌رسید و در روز عید فطر هزاران نفر علیه رژیم پهلوی دست به تظاهرات می‌زدند.

نوشتار پیش‌رو می‌کوشد تا با بررسی تاریخی، شیوه‌های مبارزاتی انقلابیون با رژیم پهلوی را در ماه مبارک رمضان واکاوی کند.

اعزام طلاب به نقاط دور و نزدیک در ماه رمضان

از همان ابتدای نهضت اسلامی، یکی از برنامه‌های انقلابیون برای مبارزه علیه رژیم پهلوی، اعزام طلاب و روحانیون مبارز به شهرهای مختلف در جهت روشنگری مردم بود. به عنوان مثال با آغاز نهضت، آیت‌الله خامنه‌ای در بهمن ۱۳۴۲ مقارن با رمضان ۱۳۸۳ برای تبلیغ و تبیین مسائل نهضت اسلامی راهی زاهدان شد. بنابر اسناد و منابع تاریخی سخنرانی‌های ایشان در مساجد زاهدان با استقبال گسترده مردمی روبه‌رو شد به طوری که رژیم مجبور به واکنش شد و ایشان را دستگیر و به زندان قزل قلعه ـ که در آن زمان محل بازداشت زندانیان سیاسی و امنیتی بود ــ منتقل کرد.[1]

آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی نیز در خاطرات خود درباره این شیوه‌ مبارزاتی در رمضان 1343 می‌گوید: «قبل از فرا رسیدن ماه رمضان، مجلسی از طرف اساتید و فضلای حوزه در مدرسه فیضیه جهت توجيه طلابی که به تبلیغ می‌روند و وظایف آنها در این ماه، ترتیب داده شد. در این مجلس که خود من هم حضور داشتم، ابتدا آقای مشکینی و بعد آقای منتظری و بعد از ایشان آقای نوری همدانی در مورد خطر اسراییل و تبعید امام و خلاف‌هایی که در این مملکت از نظر قانون شکنی و تجاوز به حریم احکام شرع صورت می پذیرد، سخنانی ایراد نمودند و مسئولیت طلاب را در زمینه بیان این مطالب یادآور شدند و به آنان توصیه شد که در جهت افشای حقایق کوتاهی نورزند...»

آیت‌الله طاهری خرم آبادی ادامه می‌دهد: «قرار شد من و آقای ربانی املشی به تهران برویم و ماه رمضان را همان‌جا بمانیم و منبر برویم... شب اول ماه رمضان را به پیشنهاد آقای ربانی به منزل مرحوم شهید باهنر رفتیم که آن زمان هنوز ازدواج نکرده و مجرد بود. دوستان دیگری هم در منزل مرحوم شهید باهنر حضور داشتند و بنا داشتیم در مورد منابر و سخنرانی‌های دوستان در ماه رمضان تبادل نظر کنیم... در آنجا از دوستان روحانی، آقایان: هاشمی، باهنر، ربانی املشی، علی غفوری و آشيخ جواد حجتی حضور داشتند و از دوستان غیر روحانی نیز مرحوم شهید مهدی عراقی... و آقای ابوالفضل توکلی بینا حضور داشتند.»

به گفته آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی در این جلسه با تاکید بر افشای چهره واقعی رژیم پهلوی، برنامه‌های طلاب اعزامی به نقاط مختلف کشور مرور شد: «آقای توکلی جاهای مهم را در نظر می‌گرفت و دوستان را تقسیم می‌کرد که هر کس یک جای حساسی را عهده دار بشود...»[2] بر این مبنا طلاب با برنامه‌ریزی دقیق و تقسیم وظایف در این ماه به مبارزه علیه رژیم پهلوی پرداختند.

اعزام طلاب به شهرهای مختلف، به ویژه در ماه رمضان به عنوان یکی از شیوه‌‌های مبارزاتی در طول نهضت ادامه داشت. براساس یک سند از آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ضد اطلاعات ژاندارمری یزد در گزارشی به ساواک این استان در 16 شهریور 1357 درباره فعالیت‌های طلاب یزدی در ماه مبارک رمضان آن سال چنین نوشت: «خبر رسیده گویاست از اول ماه رمضان سال جاری، نامبرده [آیت‌الله صدوقی] حدود 20 نفر طلبه را با یک دستگاه مینی‌بوس به بهاباد اعزام و هر یک از طلبه‌های مورد نظر در روستاهای بهاباد اقدام به تبلیغات مضره و ضد میهنی نموده و اهالی را به بلوا و شورش تحریک می‌نمایند.»

بهره‌گیری از ظرفیت منابر

استفاده از ظرفیت منبر نیز یکی دیگر از شیوه‌های مبارزه در دوران نهضت اسلامی بود. منابر به ویژه در ماه‌های محرم و رمضان با استقبال فراوان مردم مواجه می‌شد و این فرصت را در اختیار روحانیون و وعاظ قرار می‌داد تا با بهره‌گیری از این ظرفیت، ضمن افشاگری علیه رژیم، به روشنگری بپردازند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمين صاحب‌الزماني درباره به کارگیری این شیوه مبارزه در ماه رمضان می‌گوید: «ماه رمضان سال 1342 روحانیت ارومیه در جلسه‌ای بحث نمودند که در منابر مبارزه نموده و افشاگری کنند یا نه. رأی بر این شد که فردی را بفرستند و از مراجع تقلید کسب تکلیف کنند. این مأموریت به عهده‌ بنده واگذار شد. [بنده هم عازم قم شدم]... وقتی خدمت امام خمینی رسیدیم ایشان فرمودند: حقایق را بگویید ولی نه به صورتی‌که مشکل پیش آید.»

بعد از تبعید امام خمینی نیز، وعاظ، طلاب و روحانیون با استفاده از ظرفیت منبر در ماه رمضان، به افشاگری پرداختند و البته با واکنش رژیم پهلوی مواجه شدند؛ به طوری که ساواک در بهمن 1343 گزارش داد: «محترما معروض می‌دارد از تاریخ تبعید آیت‌الله خمینی به این طرف به خصوص در ایام ماه رمضان تعداد زیادی از واعظین و مبلغین کوچک مذهبی بر اثر بیانات تحریک‌آمیز در منابر به وسیله مأمورین انتظامی دستگیر شده‌اند. بعضی از آنها قبلا نیز سابقه داشته و بعضی دیگر پس از استخلاص از بازداشتگاه تنبهی حاصل نکرده و علیرغم تعهدی که می‌سپارند برای تکرار سوء رویه سابق خود برای بار دوم و سوم جلب گردیده‌اند.»[3]

ساواک در گزارشی دیگر که تاریخ آن مربوط به ماه رمضان سال 57 است، به تاثیر منبرهای ماه رمضان بر مردم و حتی روشنفکران خبر داده و می‌نویسد: «اکثر قریب به اتفاق وعاظ، مخالف رژیم و مصالح مملکتی سخنرانی می‌نمایند و سخنرانی آنان به نحوی است که طبقه عامه و همچنین روشنفکر را تحت تأثیر قرار داده و نسبت به رژیم بدبین می‌نمایند، به طوری که پس از خروج از مسجد مردم به طور آشکار از دستگاه حاکمه ابراز انزجار می‌نمایند.»

علاوه بر این، از ظرفیت منبرهای ماه رمضان در راستای تبیین اهداف حکومت اسلامی نیز استفاده می‌شد؛ بنابر گزارش‌های ساواک، در ماه رمضان سال 1357 شمسی، آیت‌الله مفتح در حضور هشت الی ده‌هزار نفر ـ که اکثرا جوان و دانشجو بودند ـ در مسجد قبا «پس از برگزاری نماز جماعت به منبر رفت و درباره حکومت اسلامی صحبت کرد.»[4]

استفاده از ظرفیت شب‌های قدر

شب‌های قدر به علت حضور پرشور و گسترده مردم، همواره به انقلابیون این امکان را می‌داد تا به روشنگری بپردازند. آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی با توجه به ظرفیت این‌ شب‌ها می‌گوید: «تا آنجا که یادم می‌آید... قرار شد که تا اواسط ماه رمضان، صحبت خیلی داغ نشود و از نیمه ماه به بعد که جمعیت زیادی به مجالس می‌آیند، صحبت‌های اساسی شروع شود.»

ساواک نیز در تحلیل‌های خود از اوج گرفتن مبارزات انقلابیون در شب‌های قدر گزارش می‌دهد و درباره فعالیت‌های انقلابیون در این شب‌ها متذکر می‌شود: آن‌ها خواهند کوشید تا روزهای۱۹و۲۱و۲۳ماه رمضان تلاش‌های خود را به اوج برسانند. به همین جهت پیش‌بینی می‌شود که از آیت‌الله خمینی تجلیل شود، شورش ایجاد کنند، مؤسسات دولتی را تخریب و تظاهرات برپاکنند. به همین جهت سازمان‌های امنیتی و انتظامی باید به ائمه جماعات و وعاظ و بانیان مجلس تذکر و تهدید نمایند، اطلاعات لازم را از انقلابیون کسب کنند، عناصر نفوذی را به داخل مجالس اعزام کنند، از عناصر انقلابی مراقبت به عمل آورند، تظاهرات را کنترل نمایند، روحانیون وابسته به اوقاف را فعال کنند، مسئولین اوقاف خود در مراسم شرکت نمایند، رادیو تلویزیون یک چهره مذهبی از رژیم ارایه دهد، گفتار مذهبی و مصاحبه از رادیو و تلویزیون پخش شود، خبر از مراسم مذهبی تهیه نمایند و از مجالسی که مسئولین محلی شرکت می‌کنند فیلم برداری و پخش شود.[5]

بهره‌گیری از نماز عید فطر در جهت مبارزه با رژیم

برگزاری نماز عید فطر یکی دیگر از استراتژی‌های انقلابیون در مبارزه با رژیم پهلوی در ماه مبارک رمضان بود. به عنوان نمونه در تاریخ 14 مهر 1354 ساواک ضمن تحلیل برنامه‌هاى مبارزاتی انقلابیون در روز عيد فطر، به نیروهای نفوذی و ماموران مخفی آماده‌باش می‌دهد.

عید فطر سال 1357 به وضوح بهره‌گیری از این ظرفیت در راستای مبارزه با رژیم پهلوی را به نمایش گذاشت. متعاقب این استراتژی انقلابیون سعی داشتند برگزاری نماز عید فطر را به حرکت بزرگ سیاسی علیه رژیم پهلوی بدل کنند. ساواک طی گزارشی درباره برنامه انقلابیون برای برپایی نماز روز عید فطر می‌نویسد: «طبق اطلاع، شیخ محمد مفتح و عده‌ای از قشریون مذهبی که در جلسات سخنرانی مذهبی در مسجد قبای تهران شرکت می‌کنند، قصد دارند، نماز عید فطر را در زمینی بایر واقع در قیطریه شمیران برگزار نمایند. این موضوع در یکی از جلسات مسجد مذکور که حدود هفت هزار نفر در آن شرکت داشته‌اند، نیز به اطلاع جمعیت رسیده است.»

با فرارسیدن عید فطر، طرح نیروهای مبارز به اجرا درآمد و با حضور حداکثری مردم، نماز عید فطر به میتینگی علیه سلطنت خودکامه پهلوی تبدیل شد به طوری که روزنامه‌ها از آن به عنوان «عظیم‌ترین نماز عید فطر تاریخ ایران» و «بزرگترین راهپیمایی تاریخ ایران با شرکت بیش از سه میلیون نفر در سراسر کشور» تعبیر کردند. همچنین ویلیام سولیوان، سفیر وقت آمریکا در ایران، راهپیمایی روز عید فطر را به عنوان یک «دمونستراسیون و نمایش خیابانی» در تاریخ نوین ایران بی‌سابقه خوانده است.

علاوه بر این، انقلابیون با استفاده از ظرفیت ماه مبارک رمضان، از دیگر شیوه‌ها همچون توزیع اعلامیه و برپایی مجالس مخصوص بانوان نیز استفاده می‌کردند که هر کدام از این شیوه‌ها اثر فراوانی در راستای مبارزه با رژیم پهلوی بر جای می‌گذاشت.

1- پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، نگاهی گذرا به زندگینامه‌ حضرت آیت‌الله‌العظمی سید علی حسینی خامنه‌ای