کارکردهای سیاسیِ حج از منظر امام خمینی(ره)

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- سید محمدجواد قربی؛ حج ابراهیمی به عنوان یک عمل سیاسی نقش عمده‌ای در شکل‌گیری امت واحده و تمدن نوین اسلامی دارد و به همین دلیل، امام خمینی(ره) بر این فریضه دینی و سیاسی تاکید فراوانی داشتند و معتقد بودند حج عامل ایستادگی جهان اسلام در برابر قدرت‌های بزرگ جهانی و حکام فاسد در سرزمین‌های اسلامی خواهد بود. با توجه به این مسئله، نوشتار حاضر تلاش دارد به بررسی مولفه‌های حج سیاسی از دیدگاه امام خمینی(ره) بپردازد.

کارکرد برائت از مشرکان در فریضه حج ابراهیمی می‌تواند شامل هویت‌بخشی، انسجا‌م‌بخشی، تقویت روحیه مقاومت (مقاومت بخشی) و امنیت آفرینی در عرصه بین‌المللی باشد که تهدید علیه غرب استعماری است.[1] از دیدگاه امام خمینی(ره) رسالت سیاسی حج، برائت از مشرکین است و با توجه به مسائل جهان اسلام و اقدامات ضد اسلامی آمریکا، برائت از امريكا و اسرائيل در راس این مسئله قرار می‌گیرد؛ «به حج مى‏‌روند و حجاج به وظيفه خود كه برائت از مشركين و امريكا و اسرائيل است عمل مى‏‌كنند. ممكن نيست حجاج ما به حج بروند و دست به تظاهرات عليه استكبار جهانى نزنند. اصولًا برائت از مشركين از وظايف سياسى حج است و بدون آن، حج ما حج نيست...»[2]

امام(ره) برائت از کفار را نشانی از دفاع از مکتب اسلام، اعتراض علیه چپاول‌گری آمریکا، صیانت از نوامیس در سرزمین‌های اسلامی، فریاد اعتراضی مستضعفان در سطح جهان، نارضایتی از حیله و مکرهای آمریکا علیه ملت‌های آزاده و... می‌دانند. در پيام امام خمینی(ره) به مسلمانان ايران و جهان و زائران بيت الله‌الحرام در خصوص اعلام برائت آمده است؛ «فرياد برائت ما، فرياد برائت همه مردمانى است كه ديگر تحمل تفرعن امريكا و حضور سلطه‌طلبانه آن را از دست داده‌‏اند و نمى‏‌خواهند صداى خشم و نفرتشان براى ابد در گلوهايشان خاموش و افسرده بماند و اراده كرده‌‏اند كه آزاد زندگى كنند و آزاد بميرند و فريادگر نسل‌ها باشند. فرياد برائت ما، فرياد دفاع از مكتب و حيثيات و نواميس، فرياد دفاع از منابع و ثروت‌ها و سرمايه‏‌ها، فرياد دردمندانه ملت‌هايى است كه خنجر كفر و نفاق قلب آنان را دريده است.»[3]

برائت عمومی مسلمین در فریضه حج، نشان از خستگی امت اسلامی از سلطه‌گری آمریکا در جهان اسلام دارد و مسلمانان در زمان حج، برائت خود را از ستمگری قدرت‌های بزرگ در کشورهای اسلامی فریاد می‌زنند و جنایت‌های ضدانسانی غرب در کشورهای مختلف را به گوش جهانیان می‌رسانند. از این رو، حج به مثابه یک دستگاه تبلیغاتی عظیم عمل می‌کند که توانایی برجسته‌سازی و معرفی فجایع انسانی در تمامی نقاط عالم به امت اسلامی را دارد و می‌تواند عامل رسوایی دولت‌های بزرگ در حوزه فجایع بزرگ انسانی آن‌ها باشد.

به تعبیر امام خمینی(ره)؛ «امروز فرياد برائت ما از مشركان و كافران، فريادِ از ستم ستمگران و فرياد امتى است كه جانشان از تجاوزات شرق و غرب و در رأس آنان امريكا و اذناب آن به لب رسيده است و خانه و وطن و سرمايه‏اش به غارت رفته است. فرياد برائت ما، فرياد ملت مظلوم و ستم ديده كشيده افغانستان است و من متأسفم كه شوروى به تذكر و هشدار من در مورد افغانستان عمل ننمود... و نيز فرياد برائت ما فرياد مردم مسلمان آفريقا است، فرياد برادران و خواهران دينى ما كه به جرم سياه بودن، تازيانه ستمِ سيه‏‌روزان بى‏‌فرهنگِ نژادپرست را مى‏‌خورند. فرياد برائت ما، فرياد برائت مردم لبنان و فلسطين و همه ملت‌ها و كشورهاى ديگرى است كه ابرقدرت‌هاى شرق و غرب، خصوصاً امريكا و اسرائيل به آنان چشم طمع دوخته‏‌اند و سرمايه آنان را به غارت برده‌‏اند و نوكران و سرسپردگان خود را به آنان تحميل نموده‌‏اند و از فواصل هزاران كيلومتر راه به سرزمين‌هاى آنان چنگ انداخته و مرزهاى آبى و خاكى كشورشان را اشغال كرده‏‌اند.»[4]

امام خمینی فرياد برائت از مشركان در مراسم حج را يك فرياد سياسى عبادى می‌دانند که از طریق این فریاد، «زائران ايرانى و فلسطينى و لبنانى و افغانى كه مورد تجاوز كفار قرار گرفته‌‏اند» هماهنگ شده و «دشمن مشترك همه مظلومان را با نداى واحد» به عالميان معرفى می‌كنند.[5]

حج به دلیل ایجاد روحیه خدایی در امت اسلامی فرصتی برای همدلی و همبستگی امت اسلامی است.[6] امام خمینی می‌فرمایند: «اميد است حجاج محترم كشورهاى اسلامى در وحدت كلمه كوشا، و از اخوت ايمانى، كه خداوند تعالى بين مسلمين امر فرموده است، غفلت ننمايند؛ و از تفرقه افكنى، كه كار شيطان و شياطين انسى است، احتراز نمايند.»[7]

امام(ره) یکی از دستاوردهای مهم سیاسی حج را وحدت عمومی مسلمین می‌دانند و می‌فرمایند: «عموم برادران و خواهران اسلامى بايد توجه داشته باشند كه يكى از مهمات فلسفه حج، ايجاد تفاهم و تحكيم برادرى بين مسلمين است و بر دانشمندان و معممين لازم است مسائل اساسى سياسى و اجتماعى خود را با ديگر برادران در ميان گذارند و در رفع‏ آن طرح‌هايى تهيه كنند تا آنان در برگشت به كشورهاى خود آنها را تحت نظر علما و ارباب نظر قرار دهند.»[8]

از این رو، غایت فریضه حج در بعد روابط بین دول و ملت‌های اسلامی، تحکیم اخوت اسلامی می‌باشد. ایشان تاکید می‌کنند: «حج بهترين ميعادگاه معارفه ملت‌هاى اسلامى است كه مسلمانان با برادران و خواهران دينى و اسلامى خود از سراسر جهان آشنا مى‏‌شوند و در آن خانه‌‏اى كه متعلق به تمام جوامع اسلامى و پيروان ابراهيم حنيف است، گِرد هم مى‏‌آيند و با كنار گذاردن تشخص‌ها و رنگ‌ها و مليت‌ها و نژادها به سرزمين و خانه اولينِ خود رجعت مى‌‏كنند و با مراعات اخلاق كريمه اسلامى و اجتناب از مجادلات و تجملات، صفاى اخوت اسلامى و دورنما تشكل امت محمدى- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- را در سراسر جهان به نمايش مى‏‌گذارند.»[9]

کارشکنی و توطئه دشمنان در جهان اسلام، عامل عقب‌ماندگی برخی از کشورهای اسلامی شده است اما حج سیاسی می‌تواند با گسترش روحیه برادری و همبستگی، آگاهی و رشد بینش سیاسی، ارتقاء بصیرت دینی و غیره در جهان اسلام، ترفندهای آمریکا و دشمنان اسلام را خنثی نماید. به عبارتی، شكستن بت‌ها و قدرت‌هاى بزرگ شيطانى زمان توسط وحدت آفرینی حج ابراهیمی تحقق خواهد یافت. به فرموده امام: «زائران بزرگوار بيت‌اللَّه الحرام... مجهز شويد از مركز بت‏شكنى براى شكستن بت‌هاى بزرگ كه به صورت قدرت‌هاى شيطانى و چپاولگران آدم‌خوار در آمده‏‌اند، و از اين قدرت‌هاى تهى از ايمان نهراسيد، و با اتكال به خداى بزرگ در اين مواقف عظيمه، پيمان اتحاد و اتفاق در مقابل جنود شرك و شيطنت ببنديد،... همه قيام كنيد و براى خدا قيام كنيد؛ قيام فرادى‏ در مقابل جنود شيطانىِ باطنِ خودتان، و قيام همگانى در مقابل قدرت‌هاى شيطانى. اگر قيام و نهضت، الهى و براى خدا باشد پيروز است. اى مسلمانان جهان واى مستضعفان عالم! دست به دست هم دهيد و به خداى بزرگ رو آوريد و به اسلام پناهنده شويد، و عليه مستكبران و متجاوزان به حقوق ملت‌ها پرخاش كنيد. اى زائران خانه خدا، در مواقف و مشاعر الهى به‏ هم بپيونديد و از خداوند تعالى نصرت اسلام و مسلمين و مستضعفان جهان را بخواهيد.»[10]

حج ابعاد مختلفي دارد و توجه عميق به اين فريضه، ثمرات مختلف تربيتي و تكامل فردي، جمعي و حتي جهاني به ارمغان مي‌آورد؛ آن‌چنان‌كه انقلاب اسلامي ايران، با بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي ناب و زلال آن، توانست به عزت و اقتدار برسد. توحيدمحوري، نفي ظلم و اعلام برائت از مستكبران، تساوي انسان‌ها نزد حضرت حق و قرار دادن ملاك تقوا براي برتري، استقامت در انجام تكليف، دستيابي به مقام قرب، همگي اهداف مشتركي‌اند كه دولت اسلامي با بهره‌گيري از تعاليم اسلام و مناسك ديني از جمله حج، خط مشي خود كرده و ارزش‌های انسانی را به امت اسلامی عرضه نموده است. [11] از این رو می‌توان ارزش‌های انقلاب متعالی اسلام را از دریچه حج ابراهیمی به کشورهای مقصد نیز انتشار داد. [12]

حج ابراهیمی می‌تواند نظم جهانی را تغییر دهد و افق‌های نوین اسلامی را به جامعه جهانی عرضه نماید تا جایی که صادرکننده فرهنگ سیاسی رهایی‌بخشی به تبعیت از الگوی اسلامی باشد.[13] به اعتقاد امام خمینی (ره) حجاج می‌توانند از ظرفیت حج برای صدور ارزش‌های والای انسانی و اسلامی بهره بگیرند؛ «لازم است زائران محترم ايرانى توجه كنند كه از كشورى انقلابى و اسلامى و متعهد به احكام اسلام راهى حج شده‏‌اند و چشمان دوستان و دشمنان بر آن‌ها دوخته شده است. دوستان، براى آن‌كه ببينند زائران محترم به تعهد اسلامى خود باقى هستند، و در رفتار و گفتار و برخورد با مسلمانان جهان آبروى انقلاب اسلامى شكوهمند خود را حفظ مى‌‏نمايند، و در زحمت‌ها و مشقت‌ها و كمبودها كه لازمه قهرىِ اين سفر مقدس است، بردبارى و شكيبايى دارند، و خداوند متعال را در امور حاضر و ناظر مى‌‏دانند، و با سرافرازى به كشور خود بازمى‏‌گردند و كشور و انقلاب خود را در بين مسلمانان جهان سرافراز مى‏‌كنند، و انقلاب اسلامى كشور عزيز خود را به مسلمانان جهان و كشورهاى اسلامى صادر مى‏‌نمايند...»[14]

یکی از ارزش‌های اسلامی، استکبارستیزی و مقابله با غرب‌گرایی در جهان اسلام است که این رویکرد در فریضه حج بازتاب داشته است تا جایی که دشمنان اسلام ناب و حامیان اسلام آمریکایی از آن هراس بنیادین دارند.[15]

حج ابراهیمی فرصتی برای انتقال و صدور ارزش‌های اسلامی به جهان اسلام و گسترش گفتمان مقاومت اسلامی است و در عین حال، الهام‌بخشی ایده حکومت عدل اسلامی به امت اسلامی است و به تعبیر امام خمینی(ره)؛ «عازم حج شده‌‏ايد. شما حامل پيام ملتى هستيد كه با انقلاب خود كشورى را كه مى‏‌رفت با شرق‌‏زدگى و از آن بيشتر غرب‌زدگى در الحاد و فساد و فحشا غرق شود نجات داده، و حكومت اسلامى را به جاى حكومت طاغوتى جايگزين نموده‌‏اند. همان مردمى كه تصميم دارند با صدور پيام انقلاب اسلامى‏‌شان نه تنها كشورهاى اسلامى، كه مستضعفان جهان را به اسلام عزيز و حكومت عدل اسلامى آشنا سازند. شما نمايندگان مردمى هستيد كه انقلاب اسلامى‏شان، با عمر كوتاه خود و گرفتاري‌هاى طاقت فرساى حاصل از رويارويى با دو ابرقدرت و مقابله دو بلوك شرق و غرب با آن و خرابكاري‌هاى تروريست‌هاى وابسته به دو جناح ستمگر، تنها و تنها به بركت اسلام و نورانيت آن و مقاومت مردم توانسته است كشورهاى اسلامى را در شرق و غرب ارض و مظلومان جهان را در سراسر گيتى‏ تكان داده و به اسلام جلب نمايد؛ و توانسته است نداى اسلام را هر چند ضعيف به گوش جهانيان رسانده و نظر آنان را به خود جلب كند.»[16]

یکی دیگر از دستاوردهای سیاسی حج، بیداری ملت مسلمان است. امام می‌فرمایند: «آن حجى كه خداى تبارك و تعالى مى‌‏خواهد و آن حجى كه اسلام از ما خواسته است، آن است كه وقتى مى‌‏رويد حج، اين مسلمين بلاد را بيدار كنيد، متحد كنيد با هم، بفهمانيد به آنها كه چرا بايد بيش از يك ميليارد مسلمين تحت فشار دوتا قدرت چند صد ميليونى باشند. تمام گرفتارى‏‌ها براى اين است كه مسلمين را از آن راهى كه اسلام دارد منحرف كرده‌‏اند.»[17]

انقلاب اسلامی تلاش داشته است همواره هوشیاری، رشد بصیرت و آگاهی سیاسی ملت‌های آزاده را ارتقاء دهد و فرصت حج باعث گردیده است که انقلاب اسلامی از این فرصت به خوبی بهره بگیرد و بیداری امت را ارتقاء بخشد. در پرتو این بیداری، ارزش‌های سیاسی و فرهنگی انقلاب اسلامی در جهان اسلام به سرعت پخش خواهد گردید.

امام خمینی(ره) با پیام و سخنرانی در ایام حج سعی کردند روح بیداری اسلامی را در مبارزه با استعمار و استکبار مطرح و مسلمانان را به کارکردهای سیاسی و اجتماعی مغفول حج متوجه کنند. از نظر امام خمینی، حج فضایی برای آگاهی و روشنگری نسبت به اسلام، مسائل جهان اسلام و ارزش‌های انقلاب اسلامی است و برائت از مشرکین در راستای هویت بخشی و انسجام بخشی جهان اسلام در مقابل کفر و استعمار به عنوان دشمن مشترک مسلمانان است. افزون بر این، حج با تقویت هویت تمدنی و رنگ باختن ملیت‌ها هم بستگی مسلمانان را در سطح جهان اسلام ارتقا می‌دهد. امام از مناسک اخلاقی و عرفانی حج، تفسیری کاملاً سیاسی و انقلابی ارائه می‌کنند و حج را زمینه بسیار مناسبی برای صدور بیداری اسلامی و ارزش‌های انقلابی می‌دانند.

1- محمدی، محسن(1393)، حج و تعالی جهان اسلام، تهران، نشر مشعر، صص38-31.

2-صحيفه امام، جلد‏21، ص22.

3- صحيفه امام، جلد‏20، ص318.

4- صحيفه امام، جلد‏20، ص317-318.

5- صحيفه امام، جلد‏18، صص92-91.

6- پورسیدآقایی، سید مسعود(1387)، حج ابراهییم؛ حج مهدوی، تهران، پژوهشکده مهدویت(موسسه آینده روشن)، ص13.

7- صحيفه امام، جلد‏16، ص401.

8- صحيفه امام، جلد‏10، ص62.

9- صحيفه امام، جلد20، ص334.

10- صحيفه امام، جلد‏10، صص339-340.

11- معینی پور، مسعود(1394)،حج و انقلاب اسلامي ايران، تهران، مؤسسه فرهنگي هنري مشعر، صص10-9.

12- منیری، حمیدرضا و محمدهادی فلاح‌زاده(1394)، « حج ابراهیمی و صدور انقلاب اسلامی (فرصت‌ها و موانع)»، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، دوره دوازدهم، زمستان، شماره43، ص159.

13- جمعی از نویسندگان(1393)، حج در اندیشه سیاسی اجتماعی مقام معظم رهبری، تهران، نشر مشعر، صص171-154.

14- صحيفه امام، جلد‏16، ص513.

15- صحيفه امام، جلد‏16، ص 513.

16- صحيفه امام، جلد‏19، ص27.

17- صحيفه امام، جلد‏18، ص54.