مولفه‌های مبارزاتی حجاج علیه رژیم پهلوی در ایام حج

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- امین خدابخشی؛ در دوران نهضت اسلامی، یکی از مهم‌ترین برنامه‌های انقلابیون استفاده از ظرفیت حج برای مبارزه با رژیم پهلوی بود. حجاج با برنامه‌هایی متنوع چون تبادل اطلاعات، توزیع اعلامیه‌های امام خمینی، برنامه‌ریزی جهت برپایی تظاهرات، روشنگری مسلمانان دیگر کشورها و ... به مبارزه با رژیم پهلوی در ایام حج می‌پرداختند.

تبادل اطلاعات

یکی از مهم‌ترین برنامه انقلابیون برای استفاده از ظرفیت حج، تبادل اطلاعات در مورد مسائل نهضت بود. به عنوان نمونه در حج سال 1344 ساواک در گزارشی به تاریخ 12 اسفند ماه خبر از عزم حاج سید مصطفی خمینی برای شرکت در مراسم حج می‌دهد و بلافاصله کنترل فعالیت‌های وی آغاز می‌شود. با این حال، عليرغم کنترل شدید حاج آقا مصطفی، وی موفق شد در مکه با چند تن از مبارزين ايراني تماس بگيرد و ضمن تبادل اطلاعات، پيام امام خميني را به آنها و از طريق آن‌ها به گوش مردم ايران برساند.

آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی نیز در خاطرات خود درباره برنامه‌های انقلابیون در حج سال 57 می‌گوید: «با شهید محمد منتظری قرار گذاشتم که در سفر حج همدیگر را ببینیم و در فرصت مناسب درباره مسائل انقلاب صحبت کنیم. یادم هست که شهید محمد منتظری را در روز آخر که حجاج به طرف عرفات می‌رفتند دیدم... در همان‌جا قرار گذاشتیم و چند نوبت همدیگر را دیدیم و درباره مسائل انقلاب صحبت کردیم»آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی ادامه می‌دهد: «دوستان انقلابی دیگری هم آمده بودند که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی دور یکدیگر جمع می‌شدیم و درباره مسائل انقلاب و نهضت صحبت می‌کردیم»[1]

برنامه‌ریزی مبارزات

یکی دیگر از اقدامات انقلابیون در سفر حج، برنامه‌ریزی جهت برپایی تظاهرات و راهپیمایی‌ها در مناسبت‌های مختلف بود. در يكي از گزارش‌هاي ساواك به اداره كل دوم در تاريخ 24 فروردين 1345 آمده است‌: «...آقاي شيخ مجدالدين محلاتي [فرزند آيت‌الله بهالدين محلاتي شيرازي‌] و آقاي مصطفي خميني پسر آيت‌الله خميني در مدينه و مكه صحبت‌هايي كرده و تصميماتي براي ايام محرم گرفته‌اند.»

ترویج افکار مبارزه در دیگر کشورهای مسلمان

در ایام حج، مسلمانان از اقصی نقاط جهان گرد هم می‌آیند و این فرصت مناسبی بود تا با روشنگری، ابعاد مختلف نهضت اسلامی برای مسلمانان جهان روشن شود. گزارشی که بخش 216 اداره کل دوم ساواک تهیه کرد، به ملاقات‏‎ آیت‌الله ‎‏سید مصطفی خمینی با شخصی به نام نودودی از ایرانیان مقیم هند در جریان حج اشاره‏‎‎‏کرده است. براساس این سند، شخص نامبرده آمادگی خود را برای اجرای منویات امام خمینی و‏‎‎‏تهیه نشریاتی در هند و توزیع آن در مناطق مورد نظر از جمله سفارت‌خانه‌های خارجی به‏‎‎‏نفع امام خمینی اعلام کرده است.[2]

پخش جزوات و اعلامیه‌ها

یکی از راهبردهای مبارزاتی امام خمینی در مبارزه علیه رژیم پهلوی صدور پیام به حجاج در اوایل نهضت بود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مورد توجه امام خمینی به این امر در ابتدای نهضت می‌فرمایند: «من یادم است که ایشان از قبل هم - یعنی سال ۱۳۴۱ - به حجاج پیام می‌دادند. بعد از آن مبارزات اولیه‌ مربوط به انجمن‌های ایالتی و ولایتی، و بعد از آن‌که دولت انجمن‌ها را قبول کرد، فاصله‌ای شد. در این فاصله که بین زمستان تا فروردین بود، حادثه‌ مدرسه‌ فیضیه واقع شد، که فاصله‌ تلخی بود؛ تحرک بود و تلاش بود و خطر، و ما نمی‌دانستیم که چه کار می‌خواهد بشود. من یادم است که یک شب به همراه مرحوم آقای شیخ علی حیدری نهاوندی - از شهدای حزب جمهوری اسلامی - و دو نفر دیگر خدمت امام رفتیم، تا پیشنهادهایی که راجع به حج به ذهنمان می‌رسید، با ایشان در میان بگذاریم. یکی از پیشنهادهای ما این بود که به مناسبت موسم حج، خوب است پیامی از جانب ایشان صادر شود؛ اما ایشان گفتند که من نوشته‌ام! معلوم شد که ایشان برای حج اعلامیه نوشته‌اند و فرستاده‌اند. یعنی در سال ۱۳۴۱ که هنوز اول مبارزات بود و هیچ خبری نبود، ایشان آن مواقع اساسی دین را شناخته بودند و به آن اهمیت می‌دادند.«

پخش جزوات و اعلامیه‌های امام خمینی از دیگر برنامه حجاج بود که بنابر مقتضیات زمان از آن استفاده می‌شد. حجت‌الاسلام والمسلمين فردوسي‌پور در اين باره مي‌گويد: «براي ارسال جزوات از هر راهي استفاده مي‌كرديم: به‌وسيله‌ مسافراني كه به حج مشرف مي‌شدند و سپس به زيارت عتبات مي‌آمدند، به‌وسيله‌ جاسازي در كتاب يا وسايل ديگر به ايران مي‌فرستاديم...»[3]

آيت‌الله ناصري نیز درباره توزیع اعلامیه‌های امام در سفر حج می‌گوید: «... امام در مقابل برنامه‌هاي رژيم درباره‌ جشن‌هاي 2500 ساله و آن ريخت‌وپاش‌ها و ولخرجي‌ها اعلاميه‌ تندي را نوشتند. بيست‌هزار نسخه‌ فارسي و بيست‌هزار نسخه‌ عربي آن ]را[ در نجف چاپ كرديم تا با كمك ساير دوستان به مكه ببريم و در ميان حجاج توزيع كنيم.»

آیت‌الله ناصری در مورد چگونگی رساندن پیام‌ها به مکه می‌گوید: « اعلاميه‌ها را در يك پارچه بسته‌بندي و به نحو ماهرانه‌اي داخل يك‌سري صندوق‌هاي آبي‌رنگ كه وسطش چوب‌‌پنبه بود و ما آن را خالي كرديم، قرار داديم و آنها را به‌عنوان فلاكس‌هاي آب در ماشين‌هايي كه به مكه مي‌رفت جاي داديم. بعد از آنكه به مكه رسيديم، در خانه‌اي كه گرفته بوديم صندوق‌ها را بازكرده و اعلاميه‌ها را بيرون آورديم...»

وی درباره شیوه پخش اعلامیه‌ها نیز می‌گوید: «در صحراي عرفات اعلاميه‌هاي فارسي و عربي را جدا مي‌كرديم كه پخش كنيم، براي مني نيز برنامه داشتيم... برنامه اين بود شب‌ها گاهي وقت‌ها اعلاميه‌ها را مي‌برديم داخل كاروان و يا جايي ديگر در يك ساك قرار داده، مي‌نشستيم پاي منبر سخنران، بعد بلند مي‌شديم و ساك را جا مي‌گذاشتيم. بعد كه متوجه ساك مي‌شدند و مي‌ديدند كه اعلاميه‌ي امام است مي‌ريختند سرش و هر كسي چند اعلاميه برمي‌داشت. بدين‌ترتيب اعلاميه‌ها پخش مي‌شد.»[4]

در جریان سفر حج سال 56 در گزارش مجلّه «الوطن العربی»، که در لندن انتشار می یافت آمده بود: «مبارزان مسلمان ایرانی ده‌ها هزار اعلامیه و نشریه در عرفات و منا، میان حجاج توزیع کردند که در آنها جنایات شاه افشا شده بود».

جمع‌آوری وجوهات

جمع‌آوری وجوهات و رساندن آن‌ها به امام خمینی یکی دیگر از برنامه‌های مبارزاتی حجاج در سفر حج بود. به عنوان نمونه در گزارشي كه نمايندگي ساواك در لبنان به تاريخ 16/ 10/ 1353 به بخش 334 اداره كل سوم ساواك ارسال كرده‌، چنين آمده است‌: «آخوندي به نام موسي ده‌سرخي كه در رستم‌آباد شميران مسجدي به نام امام مهدي[عج] دارد، در زمان حج مسئول ترتيب دادن ملاقات ايرانيان با مصطفي خميني بوده و گويا مبالغي پول نيز براي [امام] خميني جمع‌آوري كرده است‌«.

همچنین در گزارش دیگر ساواک درباره فعالیت‌های آیت‌الله شیخ محمد کفعمی و نحوه‌ جمع‌آوری وجوهات توسط ایشان جهت ارسال به امام‌خمینی آمده است: «...آیت‌الله شیخ محمد کفعمی خراسانی به اتفاق دامادش شیخ علی مزاری تعدادی صندوق خیریه را در اماکن و مغازه‌های مختلف قرار داده و محتویات صندوق‌ها را پس از جمع‌آوری به پنج قسمت تقسیم و یک قسمت آن‌ها را به وسیله طلاب مدرسه علمیه خیرات خان مشهد که همه ساله جهت انجام مراسم حج به عربستان اعزام می‌گردند احتمالا در اختیار ایادی [امام] خمینی قرار می‌دهند...»[5]

بدین ترتیب، حجاج ایرانی با بهره‌گیری از ظرفیت حج، مبارزه با رژیم پهلوی را در خارج از مرزهای ایران نیز دنبال می‌کردند.

1- خاطرات آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی، ج2، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 244_245