مؤلفه‌های امام جمعه تراز انقلاب اسلامی

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ نماز جمعه یکی از صدها حکم اسلامی است که با پیروزی انقلاب اسلامی احیا شد. در دهه 60 نماز جمعه‌ها به عنوان مهم‌ترین مراکز سیاسی و عبادی محسوب می‌شدند و از همین رو ائمه جمعه نقش سرنوشت‌سازی را در تحلیل و تبیین حوادث سیاسی و اجتماعی ایفا می‌کردند.

این سبقه درخشان تاریخی امروزه می‌تواند اثر مطلوبی در شکل‌گیری و تدوام نمازهای جمعه در نقاط مختلف کشور گذارده و همچنین تجربه عملی خوبی را پیش روی امامان جمعه در هر شهر و استانی قرار دهد چه اینکه در این مسیر شخصیت‌های گرانقدری وجود داشته و دارند که اسوه حسنه‌ای برای ائمه جمعه محسوب می‌شوند.

دکتر مرتضی میردار معاون تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی طی یادداشتی، «مولفه‌های ائمه جمعه تراز انقلاب اسلامی» را  بررسی می‌کند. مشروح این یادداشت را در ادامه می‌خوانید.

همانطور که در تاریخ هویداست راهبری انقلاب اسلامی را علما و روحانیون به عهده داشتند. این نقش‌آفرینی همواره موجب انتظارات و توقعات مردم از جامعه روحانیت و حوزه‌های علمیه شده است.  البته این توقعات هم بر اساس آموزه‌هایی است که خود روحانیت به مردم آموزش داده است. طبق آیه شریفه «أَتَأْمُرُونَ الْنَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکمْ» اولین کسی که باید عمل کند خود علما، روحانیون، وعاظ و خطبا هستند. از این رو؛ برای شناخت گام دوم انقلاب باید ارزیابی دقیقی از گام اول انقلاب با محاسبه نقاط قوت و ضعف صورت پذیرد.

بنابر مستندات تاریخی همه‌ حیات روحانیت ما با مردم بوده است. یعنی این واقعیت از گذشته‌های دور تا قبل از پیروزی انقلاب و همچنین پس از انقلاب را در برمی‌گیرد. اما حیطه این مسئولیت‌پذیری بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مناصب مختلفی اعم از مجلس، دولت، قضاوت و... را تشکیل می‌دهد و این یک احساس مسئولیت توامان با اشتیاق را برای روحانیت به وجود آورد که به کارهایی اجرایی از وزارت گرفته تا نمایندگی مجلس و غیره روی بیاورند. به طوری که در بخش ادوار مجلس تعداد نماینده‌های روحانی بسیار بالاست.

در نگاه و اندیشه امام و رهبری، اصل و پایه مردم هستند یعنی همه‌ قدرت‌ها در واقع برآمده از مردم‌اند. روحانیتی که امام ترسیم می‌کند، آن روحانیتی نیست که به دنبال جایگاه‌های دنیوی باشد تا بخواهد از این منظر برای خود موقعیتی به وجود بیاورد. از مولفه‌های کارگزاران نظام اسلامی در دوره‌های مختلف که ائمه معصومین هم  بر آن تأکید کردند؛ برابری زندگی آنان با مستضعفین است.  زندگانی که حضرت امام(ره) بارها و بارها از آن با عنوان زیّ‌طلبگی یاد کردند. در انذارها و هشدارهای امام به جامعه روحانیت و طلاب دغدغه امام آنست که مبادا چسبندگی قدرت باعث شود تا از مردم جدا بیفتند که آن روز باید فاتحه همه چیز را خواند.

امروزه حضور روحانیون در همه مناصب حکومتی از صدر تا ذیل؛ از بالاترین جایگاه‌ها در رأس نظام سیاسی تا کوچک‌ترین نهادها و ادارات در دورافتاده‌ترین نقاط کشور مشاهده می‌شود. اگر این گستردگی و پراکنش در راستای تسهیل کار مردم باشد بسیار مطلوب است اما بخشی از این روحانیت به عنوان کارگزاران و نمایندگان حکومتی به عنوان مانعی در این امر تلقی می‌شوند و این آفت بزرگی برای نظام جمهوری اسلامی است.

همه این عوامل از قاضی تا طلبه تا خطیب یا امام جمعه موقعیت و سرمایه اجتماعی خود را به اعتبار جمهوری اسلامی کسب می‌کنند پس باید از لحاظ سیر و سلوک نزدیک‌ترین فرد به سیره امام و رهبری و در واقع مبانی ارزشی دینی باشند. تصور و تلقی باید این باشد که به عنوان نماینده رهبری در هر استانی، وسایل و لوازم به عنوان امانت در اختیار آن‌ها قرار دارد و به اعتبار خود او نیست.

طبق فرمایش رهبر معظم انقلاب، امام جمعه باید هیچ وابستگی به کانون‌های قدرت نداشته باشد. تکیه و وابستگی ائمه جمعه باید به مردم باشد چون اولین کارکرد امام جمعه در هر شهر یا استانی این است که سخنگوی جریان انقلاب و رهبری و خطیب مطالبه‌گر شود. لذا برای تحقق این مهم باید با گروه‌های قدرت و ثروت هیچ ارتباطی نداشته باشد. آن روحانیتی که در شهر و منطقه برای خود حفاظ و حلقه و پیش‌خوان درست می‌کند هیچ قرابتی با جمهوری اسلامی ندارد. مثلاً در یک شهر کوچک مسئولی - اگر روحانی باشد بدتر -  با یک ماشین با شیشه دودی رفت و آمد می‌کند. آن مسئولی که تا این حد خودش را از مردم پنهان می‌کند لیاقت مسئولیت ندارد.

یکی دیگر از مهم‌ترین وظائف ائمه جمعه  حفظ وحدت و انسجام جامعه است و برای انجام این مهم باید از ورود به گردونه بازی‌های قدرت و ثروت در هر جایی پرهیز کنند.  ائمه جمعه – به عنوان نمایندگان رهبری – باید با مستضعفین و عموم مردم در ارتباط باشند. تحلیل محتوای بیانات امام و رهبری نشان می‌دهد که فاصله گرفتن از عامه مردم هیچ تناسبی با انقلاب و انقلابی‌گری ندارد. در گام دوم انقلاب باید این مولفه‌ها تقویت شود و ائمه جمعه از ظرفیت‌های مغفول مانده به خوبی استفاده کنند. بطور نمونه ائمه جمعه رئیس شورای فرهنگی عمومی هر شهر و منطقه‌ای هستند پس باید از این مجرا برای بهره‌برداری از ظرفیت جوانان هر دیار که امروزه با شعار جوان‌گرایی مطرح می‌شود استفاده کرد. شهید بهشتی در سخنانی می‌گوید که مردم از یک مسئول، اقدام می‌خواهند. یعنی ائمه جمعه باید کار اقناعی و ایجابی کنند و سیاست‌های فرهنگی استان و منطقه را ترسیم نمایند.

اگر امام‌جمعه‌ درک واقعی از نیازهای روز جامعه داشته باشد و داد مظلومین را سر دهد قطعا مورد حمایت مردم قرار می‌گیرد و قدرتی که مردم حامی آن بشوند چه کسی می‌تواند با آن مقابله کند؟ اگر این این رویداد به بهترین شکل اتفاق بیفتد مردم هم به استقبال نماز جمعه می‌آیند. امام جمعه‌ باید صدای مستضعفین باشد، حوادث روز را تبیین کند و این مسئولیت اجتماعی را بپذیرد.

این پذیرش مسئولیت اجتماعی لوازمی دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها ساده‌زیستی است. نشانه ساده‌زیستی روی موکت یا روی زمین زندگی کردن نیست بلکه یک سلوک و منش است. بطوری که وقتی با مردم صحبت می‌کند خضوع داشته و گشاده‌رو باشد. خداوند خطاب به پیامبر می‌گوید با مردم نرم  ولیّن باش. اخلاق حسنه مردم را جذب می‌کند. امام جمعه‌ای که با خودش هم قهر است آیا می‌تواند مردم را جذب کند؟

از این نظر در گام دوم انقلاب ائمه جمعه باید به نوعی آموزش‌های علمی و کاربردی ببیند و همه این مسائل و مولفه‌ها را در کارگاه‌های مختلف به بحث و بررسی بنشینند. باید ویژگی‌های شخصیتی مورد نیاز یک امام جمعه را داشته باشد و بتواند با همه اقشار و اصناف جامعه ارتباط بگیرد. شوراهای سیاست‌گذاری ائمه جمعه در این زمینه‌ها وظایف مهمی دارند. باید در این بخش‌ها تعارفات را کنار گذاشت و با دقت و آموزش تمام ائمه جمعه را انتخاب و پیشنهاد کرد تا سرمایه اجتماعی حفظ شود.

در گام دوم انقلاب آسیب‌ها و معضلات باید شناسایی و رفع شود. یکی از معضلات مجموعه‌هایی هستند که پیرامون ائمه جمعه شکل می‌گیرند. بطور نمونه برخی از امامان جمعه به هر شهری که می‌روند باید یک حوزه علمیه برای خود دائر کنند. در حالی که هر شهری حوزه‌ علمیه‌ و طلبه‌های خاص خود را دارد. حالا این شهر ده‌ها مشکل فرهنگی دیگر دارد ولی امام جمعه مترصد ساخت حوزه علمیه خود است. امام جمعه باید فدایی مردم باشد و جان و زندگی و حیثیت و آبرویش را برای مردم وقف کند. این امام جمعه مطلوب انقلاب اسلامی است. این روحیه در نسل جدید انقلاب وجود دارد منتها باید به آن‌ها میدان و انگیزه داد.

از دیگر کارکرد ائمه جمعه نقش‌آفرینی آن‌ها در کاهش آسیب‌های اجتماعی است. امام جمعه می‌تواند در حفظ و حراست از حریم خانواده نقش کلیدی داشته باشد و در ارتباط مستمر با مردم، قضات و وکلا نقش پشتیبانی و مشاوره‌ای برای حمایت از خانواده‌ها ایفا کند.

اساساً لباس روحانیت یک مسئولیت اجتماعی است یعنی من حاضرم همه سختی‌های زندگی خودم را به جان بخرم اما مردم آرامش داشته باشند و آسوده خاطر باشند. چرا قرآن به پیامبر می‌گوید «ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که تو خودت را به زحمت بیفکنی؟» چون پیامبر به هدایت جامعه حریص بود. یعنی روحانیت باید خود را پیرو سنت پیامبر بداند. الگو، معیار و شاخص را باید سیره پیامبر اکرم(ص) و علمای ربانی قرار داد. حضرت امام خمینی(ره) در احوالات موسس حوزه علمیه قم آیت‌الله عبدالکریم حائری می‌فرمود: شیخ ما مقروض از دنیا رفت! در نظام روحانیت و دین و امام جمعه، این‌ ارزش است.

البته در بحث ارتباط ائمه جمعه با مردم این مسئله گسترده‌‌تر می‌شود. چه اینکه مسئولیت اجتماعی و سیاسی بیشتری بر عهده آنان است. حتی به لحاظ ساختاری و فیزیکی هم  نماز جمعه‌ها با نقص و آسیب مواجه است. یکی از این نقائص فاصله منبر از مردم است. جایگاه خطیب جمعه آن قدر جدای از مردم است که به هر جهت با فضای نماز و رابطه امام و مأموم بسیار غیرمأنوس و ناهمگون می‌شود. در شهرهای مختلف عمدتا یک جایگاه رفیع دست‌نیافتنی و با فاصله زیاد از مردم درست کرده‌اند. این کار با انقلاب اسلامی و سنت نبوی هیچ همخوانی ندارد.

ائمه جمعه، کانون‌های وابسته به امام جمعه‌‌ها، افراد برگزارکننده نماز جمعه باید به انقلاب پایبند باشند نه اینکه وابستگی به نماز جمعه را برای خودشان امتیاز بدانند. در نظام اسلامی هرکسی به کانون امامت نزدیک است باید حداقل وضع مادی‌ا‌ش از توده‌های مردم پایین‌تر باشد. این سیره در پیامبر و ائمه و امروز هم در شخص رهبری دیده می‌شود. همچنین، امام جمعه باید به لوازم نمازجمعه پایبند باشد. مهمترین لوازم نماز جمعه مردمی بودن است. همچنین خطیب نقش مهمی در شکوه نماز جمعه دارد. خطیب باید به مردم تحلیل و شناخت ارائه دهد.

علاوه بر این ائمه جمعه باید از طریق فضای مجازی هم با مخاطبان خود در ارتباط باشند. امروزه فضای مجازی فرصتی را برای نقد و نظر در اختیار مردم قرار داده است. لذا امام جمعه باید بر روی رفتار و منش خود و خانواده‌اش نظارت و حراست داشته باشد. سرمایه‌گزاری‌هایی که برخی از ائمه جمعه در گوشه و کنار شهری یا استانی کرده‌اند، امروزه به واسطه فضای مجازی پنهان نمی‌ماند. به همین جهت امام جمعه هم باید تحمل نقدپذیری داشته باشد و هم کمتر در مظان اتهام قرار گیرد.