مختصری پیرامون اندیشه سیاسی آیت­‌الله محمدهادی تالهی

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی - سیدمحمدجواد قربی؛ آیت‌الله شیخ محمدهادی تالهی از جمله علمای بزرگ همدان بود که علاوه بر نقش‌آفرینی در عرصه انقلاب اسلامی، دارای اندیشه‌های متعالی است. او که در اواخر آذر سال 1375 چهره بر نقاب خاک کشید، یکی از علما و عرفای به نام همدان بود که کمتر درباره وی صحبت شده است. آراء و دیدگاه‌های او نیز ناشناخته باقی مانده است.

به همین منظور، نوشتار حاضر تلاش دارد به بررسی مباحث اصلی اندیشه سیاسی آیت الله تالهی بپردازد.

بررسی آثار برجای مانده از آن مرحوم نشان می‌دهد جامعه و نظام سیاسی مطلوب در اندیشه او دارای شاخصه‌هایی نظیر حاکمیت ولی فقیه، استقلال، اعتدال، تربیت صحیح، دوری از ظلم و فساد، پیوند دین و سیاست و... می‌باشد.

1.حاکمیت ولایت فقیه

آیت‌الله تالهی معتقد بود در اندیشه سیاسی اسلام «امامت منصبی است الهی و هر کسی لایق نیست؛ امامت خلع شدنی نیست.»[1] لاجرم، ولایت به عنوان یکی از امور حائز اهمیت در جهان اسلام است و به عقیده آیت‌الله تالهی «ولایت اصل است و قوام همه اعمال به ولایت است. اهم فرایض است و عمده شرائط و رکن اعظم و خیرالاعمال است.»[2]

بنابراین از نظر او، نظام سیاسی باید در مسیر ولایت قرار بگیرد و «باید همیشه مراقب خودمان باشیم و بدانیم شیطان در کمین است و باید از خدای متعال بخواهیم که ما را در صراط مستقیم ولایت ثابت و پایدار بدارد زیرا اهم معارف معرفت امام است و تجارت در دنیا و آخرت مختصر است در معرفت و ولایت اهل بیت عصمت و طهارت.» [3]

2. نظام قانونی

نظام سیاسی مطلوب آبت‌الله تالهی، نظامی قانونی است؛ یعنی در تمامی ساختار و بافت عمومی جامعه، قانون حاکمیت دارد و همگان با توجه به اصول و موازین قانونی و شرعی به کنشگری سیاسی و اجتماعی می‌پردازند.

او تاکید دارد قانون لازمه حیات انسانی و سیاسی است که بدون آن، امکان زندگی سالم و دارای امنیت نیز وجود نخواهد داشت. به فرمایش وی «جامعه قانون عادلانه لازم دارد و بدون قانون نمی‌توان زندگی کرد. قانون یعنی محدودیت که هرکس هرچه دلش می‌خواهد نکند، پس در هر موقعیت محدود بودن خوب چیزی است.»[4]

3. مقابله با ظلم و فساد

در نقطه مقابل نظام سیاسی مطلوب، «نظام سیاسی ظالم» قرار دارد که آیت‌الله تالهی به شدت آن را مورد نکوهش قرار می‌دهد و تاکید دارد که این نظام سیاسی، به شدت مورد انتقاد اسلام و آموزه‌های دینی است. او اشاره می‌کند؛ «ظلم که مقابل عدل می­باشد، این است که چیزی را بی مورد و بی­جا به کار ببرد.» [5]

نظام سیاسی فاسد و ظالم به هیچگونه حقوقی پایبند نیست و صرفاً منافع شخصی و گروهی اندک را پیگیری می‌کند. آیت‌الله تالهی اشاره می‌کند که نظام سیاسی جور و ظالم، معتقد به آموزه‌های وحیانی نیست بلکه با بهره‌گیری از آموزه‌ها و القاب اسلامی، سعی در توجیه نظام سیاسی خود دارد.[6]

4. پیوند و همبستگی دین و سیاست در جامعه

آیت‌الله تالهی معتقد است: «یکی از اهمّ ضروریات، داشتن عقائد حقّه و معتقدات صحیحه است، همانطور که انسان احتیاج به خوردن و آرامیدن دارد، همچنین احتیاج به دین دارد، بشر باید در تحت دینی و برنامه صحیح زندگانی نماید، برنامه کامل و دستور تام و تمام، همانا قرآن مجید است.» [7] به عقیده وی دیانت از سیاست جدا نیست و در تبیین این مسئله اشاره می‌کند که «بعضی فقط عالم‌اند، برخی فقط مجاهدند، و بعضی هم عالم‌اند و مجتهد و هم مجاهدند و مبارز، علم به تنهایی کافی نیست؛ عالم باید هشیار و بیدار و آگاه باشد، به مردم آگاهی بدهد، دیانت از سیاست جدا نیست.» [8]

5. استقامت در مسیر آرمان‌ها و اهداف

به تعبیر مرحوم تالهی: «وصول به حق سهل و آسان است، ولی صبر بر حق و ثبات قدم یعنی استقامت و ایستادگی تا پایان کار که بسیار مشکل است. تحصیل ایمان و معرفت سخت است، لیکن از آن سخت‌تر صبر و استقامت است.» [9]

وی ادامه می‌دهد: «بدان که رشد و تکامل انسان مرهون مواجه شدن با سختی‌ها و دشواری‌ها و صبر و مقاومت در برابر مشکلات است و بدون تحمل سختی‌ها و رنج‌ها بنده به کمال مطلوب نمی‌رسد.» [10]

6. برپایی عدالت

در اندیشه سیاسی و اجتماعی آیت‌الله تالهی تاکید بر این است که اسلام دین اعتدال و مبارزه با ظلم است.[11] وی با تاکید بر حدیث «الْعَدْلُ يَضَعُ الأشْيَاءَ فِي مَوَاضِعِهَا» اشاره می‌کند؛ «عدالت رساندن هر حقی به صاحب واقعی آن حق است که حق هر ذیحقی به خودش برسد؛ خواه آن حق کم باشد یا زیاد.» [12]

در نسبت سنجی عدالت و نظام سیاسی اشاره می‌کند که عدالت یک عنصر ارتباطی در جامعه و مانع فساد است و متذکر می‌شود؛ «عدالت زنجیره‌ای است که اجتماعات بشری را به هم ارتباط می‌دهد و متصل می‌سازد و برعکس، بی عدالتی و بی‌رحمی و بی‌انصافی و اغراض فاسد میان مردم تفرقه و جدایی می‌اندازد و افراد جامعه را از هم دور می‌سازد.» [13]

7. گرایش سیاست به سوی حق

مرحوم تالهی، این عالم شهیر، تاکید دارد که نظام اسلامی باید مبتنی بر سیاست حق و الهی باشد و کارگزاران باید از نیرنگ،‌ فریب و حقه بازی دوری جویند و این در حالی است که نظام های سیاسی فاسد و غیرمشروع، سیاستی مبتنی بر نیرنگ و امور شیطانی است.

او در نکوهش و مذمت سیاست حیوانی و مادی و تاکید بر سیاست الهی تاکید می‌کند؛ «انسان باید دیگران را فریب ندهد و فریب دیگران را نیز نخورد. اگر انسان عقل معاش داشته باشد، سختی نخواهد دید... علم حقیقی ملازم و توام با عمل است. فطانت و زیرکی در امور دنیوی و ادراکات خیالی، غیرعقلی است. این است که علی(ع) می‌فرماید "اگر تقوا مانع نبود، من زیرک‌ترین و سیاست بازترین مردم عرب بودم." علی(ع) مجسمه تقوا بود، حق محض بود و کارهایش همه برای رضای خدا از روی صدق و اخلاص بود.»

8. دوری از افتراق و لزوم همبستگی ملی

از دیدگاه آیت‌الله تالهی نظام‌های سیاسی و جوامعی که از وحدت و همبستگی به دور باشند، شکننده خواهند بود و نمی‌توانند مانایی خود را حفظ نمایند. از این رو توصیه می‌کند؛ «برادروار با یکدیگر زندگی کنید و با هم متحد و قفل و بند باشید.»[14]

آیت‌الله تالهی برای ایجاد اتحاد و همبستگی در جامعه، اختلاف‌نظرها و وجود سلیقه‌های گوناگون را می‌پذیرد ولی معتقد است اختلاف عقیده و اختلاف دیدگاه سیاسی نباید منجر به اختلاف و منازعات سیاسی و اجتماعی شود؛ بلکه با پذیرفتن این اختلافات، باید از تفرقه و پراکندگی که عامل سقوط نظام سیاسی است جلوگیری شود: «اختلاف نظرها و تفاوت بینش‌ها و سلیقه‌ها همیشه بوده و خواهد بود. احتلاف جزئی نباید سبب شود که ما از یکدیگر جدا شویم و فاصله بگیریم و یکدیگر را تخطئه کنیم... اختلاف نظر و دید نباید باعث تفرقه و پراکندگی گردد، همه متعهد به اسلام هستند، همه خدمت گزار اسلام می‌باشند.» [15]

9. بایسته اخلاق فاضله و حسنه در روابط سیاسی و اجتماعی

اخلاق لازمه هر نظام سیاسی و اجتماعی است و رسیدن به اهداف متعالی در هر اجتماعی نیازمند تحقق اخلاق انسانی و دینی می‌باشد. با توجه به این تاکید، فقدان اخلاق در جامعه انسانی و نظام‌های سیاسی، منجر به نابودی اجتماع و نظام خواهد شد و ارتقاء اخلاقیات در نظام سیاسی، استحکام سیاسی را به همراه خواهد داشت و همین مسیر، مانایی نظام سیاسی را به همراه دارد. به تعبیر مرحوم تالهی: «اخلاق اصل و اساس است. اگر در هر امتی اخلاق فاضله و ملکات خوب وجود داشت، باقی می‌ماند والّا نابود خواهد شد. نسبت اخلاق به جامعه نسبت روح است به جسم، اگر روح شد، پیکر هست والّا نیست.» [16]