«وحدت» در اندیشه و عمل استاد سیدهادی خسروشاهی
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی-مهدی رمضانی؛ حجت‌الاسلام والمسلمین استاد سیدهادی خسروشاهی را از مدت‌ها پیش با پژوهش‌های تاریخی ایشان به ویژه در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی از نزدیک و بدون واسطه می‌شناختم. روحانیِ محقق و دنیادیده‌ای که برای «دنیا» هیچ ارزشی قائل نبود؛ گرم برخورد می‌کرد و در عین حال بسیار پیگیر بود. ارادتم به ایشان درپی یک اختلافِ کاری و برخورد بلندنظرانه مرحوم خسروشاهی محکم شد. فقدان وجود ایشان بی‌شک لطمه‌ای جبران‌ناپذیر بر جامعه‌ی علمی کشور است.
مهم‌ترین ویژگی قلمش در نگارش تاریخ «صداقت» بود و با راستی تاریخ را روایت می‌کرد. دیپلمات خستگی‌ناپذیری که در تبلیغ معارف اسلامی سعی وافی داشت و علاوه بر همه اینها، توجه به تقریب مذاهب و وحدت شیعه و سنی شقّ دیگری از اندیشه و عمل آن استاد فقید بود که در رفتار، آثار و نوشته‌هایش به وضوح قابل مشاهده است.
این نوشتار کوتاه، عرض ارادتی است به محضر استاد که به مناسبت چهلمین روز درگذشت وی، اهتمام و توجه حجت‌الاسلام والمسلمین خسروشاهی را به مقوله تقریب مذاهب بازخوانی می‌کند.
تقریب در اندیشه استاد خسروشاهی
سیدهادی خسروشاهی «وحدت در عمل و تقریب در اندیشه» را از «ضروریات و واجبات اسلامی در عصر حاضر» می‌دانست. به اذعان او، اولین تلاش‌ها برای وحدت مسلمین از سوی ائمه (ع) صورت گرفت. وی معتقد بود بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) و با آتشی که دشمنان اسلام از جمله «یهود و نصاری» بر آن دامن زدند، بین مسلمان تفرقه افتاد. «اما در همان دوران نخستین، و با نشر معارف اسلامی توسط ائمۀ اهل بیت، تأثیر توطئۀ دشمنان کمرنگ شد. به ویژه که بعضی از رهبران و امامان اهل سنت مانند امام ابوحنیفه و امام شافعی رسماً در مجلس درس امام صادق (ع) شرکت می‌کردند، و این نشان‌دهندۀ این حقیقت است که نه تنها علمای فریقین، بلکه حتی ائمۀ مسلمین، علی‌رغم تعصب‌های جاهلی حاکم بر جامعۀ عرب آن روز و مشکلات عدیده‌ای که بر سر راه بود، به طور عملی در ایجاد وحدت و تقریب کوشا بودند.»
خسروشاهی عقیده داشت که اندیشه تقریب مذاهب اسلامی سابقه‌ای ۱۴۰۰ ساله دارد. می‌گفت: «فکر وحدت و تقریب و الفت بین مسلمانان، سابقۀ تاریخی هزارو چهارصد ساله دارد. یعنی از آغاز دعوت قرآن مجید به «اعتصام به حبل الله» و «عدم تفرقه» و اینکه خداوند الفتی بین قلوب مسلمانان ایجاد کرده که هرگز با هیچ هزینه‌ای تحقق‌پذیر نبوده است».
او سیدجمال‌الدین اسدآبادی را «پیشگام تقریب» در عصر معاصر می‌دانست و می‌گفت: سیدجمال «مصلح بزرگ و فراخوان به تقریب و پیشگام وحدت امت اسلامی است.» او در عصر حاضر علاوه بر سیدجمال، از شیخ محمد عبده، شیخ محمود شلتوت، شیخ حسن البنّا، آیت‌الله بروجردی، آیت‌اللَّه عبدالحسین کاشف‌الغطاء، آیت‌الله محمدتقی قمی، امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای نیز به عنوان مروجان وحدت نام می‌برد و اظهار می‌کرد: «پس از پیروزی انقلاب، مرحوم امام خمینی (قدس سره) در اغلب بیانات و پیام‌ها و یا دیدارهای خود با علما و یا مقامات اسلامی، همواره از مسئلۀ تقریب و ضرورت وحدت مسلمین سخن می‌گفتند. پس از رحلت ایشان با اقدام قابل تقدیر حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای حفظه‌الله و تأسیس «مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی»، گام بزرگ و ارزشمندی در این راستا برداشته شد که به یاری حق تاکنون آثار مثبت بسیاری را در کل جهان اسلام داشته است…»
خسروشاهی نیز همانند داعیه‌داران تقریب اسلامی معتقد است که بین شیعه و سنی در «اصول» اختلافی وجود ندارد و «اختلاف پیش‌آمده در فروع فقهی، یک امر اجتهادی است و از زمان پیامبر (ص) واقع شده است، و البته این امر موجب غنای هرچه بیشتر گنجینه فقه اسلامی می‌شود.» مهم‌تر از آن اذعان دارد که «حرکت تقریب، همچنان که کاملاً روشن است، هرگز در پی ادغام یا ذوب هیچ یک از مذاهب در دیگری نیست.»
او می‌گوید: امروز هم «دشمنان اسلام به طور مستقیم یا توسط ایادی و مزدوران خود، در بلاد اسلامی به ایجاد فتنه و تفرقه می‌پردازند و در این راستا همه وسایل و امکانات موجود در جهان را اعم از فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و نظامی به کار می‌گیرند.» راهکار سیدهادی خسروشاهی برای مقابله با تفرقه‌افکنی‌های دشمنان و رسیدن به وحدتی فراگیر آن است که «نخبگان، علما و اندیشمندان جهان اسلام با روشنگری و آگاهی‌بخشی به توده‌های مردم و بیان حقایق اسلامی و اعلام ضرورت و وجوب وحدت مسلمانان و حرمت نفاق و اختلاف، به تدریج و با آرامش آثار تلاش‌های تفرقه‌افکنان را خنثی سازند.»
آن استاد فرزانه همچنین برگزاری نشست‌ها، کنگره‌ها و همایش‌ها در راستای تفرقه‌زدایی را بسیار سودمند می‌داند و می‌گوید: «تشکیل کنفرانس‌ها و همایش‌ها و شرکت اندیشمندان و علما در آنها و انجام مکاتبه دوستانه و روشنگر و هدفمند و تشکیل جلسات علمی برای بحث در مسائل مختلف و رسیدن به جمع‌بندی‌های متفق‌علیه و ارزشمند برای جامعه اسلامی یک ضرورت حتمی است و این دیدارها و گفتارها و مباحثات، بی‌تردید در روشن‌شدن افکار طرفین نقش اساسی و سازنده‌ای دارد و در حد بسیار بالایی در اصلاح امور و برطرف کردن اختلافات تأثیرگذار است. براثر این دیدارها و همایش‌ها در نهایت همگان به این نتیجه می‌رسیم که در آنچه اتفاق‌نظر داریم متحد شویم و در آنچه هم عقیده نیستیم همدیگر را معذور بداریم؛ به قول شهید شیخ حسن البناء: فلنتحد فیما نتفق ولیعذر بعضنا البعض فیما نختلف.»
از همین رو است که مرحوم سیدهادی خسروشاهی احیای حرکت تقریب را «یک ضرورت اجتنابناپذیر» و «یک وظیفه واجب عینی» می‌داند. (بنگرید به میزگرد: تقریب بین مذاهب اسلامی؛ به کوشش سیدهادی خسروشاهی)
اقدامات مرحوم خسروشاهی در جهت تقریب مذاهب اسلامی
مرحوم سیدهادی خسروشاهی از نیم‌قرن پیش، از جمله پیشگامان دیدگاه تقریب مذاهب اسلامی به شمار می‌رود. مکاتبات او با علامه شیخ محمدتقی قمی - مؤسس دارالتقریب قاهره – گواه این سابقه طولانی است. در این راستا، او با اغلب جریان‌های اسلامی معاصر و رهبران آنها در سراسر جهان اسلام، پیوند نزدیکی داشت و در این اندیشه بود تا با کمک همه مسلمین، شیعه و سنی به وحدتی عمیق نائل آیند.
تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی نشریاتی مانند مکتب اسلام، مکتب تشیع، معارف جعفری، راه حق، ندای حق، وظیفه، مجموعه حکمت، نور دانش، آئین اسلام، مسلمین، آستان قدس، نسل نو، نسل جوان، استوار، پیکار اندیشه، مهد آزادی، و بعد از پیروزی انقلاب هم روزنامه اطلاعات و ده‌ها نشریه دیگر، «اندیشه تقریبی» آن استاد فرزانه را منعکس می‌کردند.
با پیروزی انقلاب اسلامی استاد سیدهادی خسروشاهی در راستای فعالیت‌های خود در مسیر تقریب مذاهب اسلامی، اقداماتی مؤثر انجام داد: او نخست به مدت دو سال نماینده امام خمینی (ره) در وزارت ارشاد اسلامی بود، آنگاه به سفارت ایران در واتیکان انتخاب شد و مدت پنج سال در خارج از کشور به فعالیت پرداخت. بخش مهم فعالیت‌های او در این دوره، تلاش برای وحدت مذاهب اسلامی بود. تأسیس مرکز «فرهنگی اسلامی اروپا» در رم و انتشار ماهنامه‌ای «انکوائری» به زبان انگلیسی و هفته‌نامه «العالم» به زبان عربی در لندن با همکاری وزارت ارشاد اسلامی حاصل اقدامات استاد در این دوران است.
او در دوران حضور خود در مصر نیز همّ خویش را معطوف به وحدت مسلمین نمود. با فعالیت‌های او «شیعه» در مصر شناسانده شد، چنان‌که خود می‌گوید: «به هنگام مأموریت در مصر، به دیدار شیخ الازهر، دکتر شیخ محمد طنطاوی رفتم… خیلی استقبال نمود و سخن از تقریب و ضرورت وحدت بین مسلمانان مطرح شد… او کاملاً با من اظهار همنوائی کرد و در مصاحبه‌ای خاص، در هفته‌نامه رسمی «الازهر» به خواست حقیر، رسماً اعلام کرد که ما با شیعیان هیچ اختلافی در اصول نداریم و اختلاف در فروع، بین مذاهب چهارگانه سنی هم وجود دارد و این امر نباید موجب جدایی و دوری مسلمین گردد…»
«در مدت اقامت سه ساله‌ی او در قاهره علاوه بر حضور در محافل علمی- سیاسی، سخنرانی و مصاحبه‌های تلویزیونی و مطبوعاتی و ده‌ها بار ملاقات با شیخ الازهر و مقامات علمی- سیاسی مصر، بالغ بر ۵۰ جلد کتاب و نشریه درباره ایران، تشیع و اهل بیت (ع) با همکاری و مساعدت او در مصر منتشر شد که این خود خدمتی بزرگ در مسیر وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی محسوب می‌شود.» (ن. ک به پایگاه اطلاع‌رسانی استاد سیدهادی خسروشاهی)
از دیگر فعالیت‌های مؤثر آن عالم فرهیخته در راه تقریب مذاهب اسلامی می‌توان به احیای دارالتقریب قاهره اشاره کرد. استاد خود در این مورد می‌گوید: «حضور اینجانب در قاهره به عنوان مسئول دفتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران و استمرار اندیشه‌های طلبگی، سبب شد که به فکر احیای مجدد دارالتقریب در قاهره باشم و برای همین منظور، ملاقات‌های مشروحی با شیوخ و علمای محترم الازهر انجام گرفت و با حضور برادر مکرم استاد عبداللَّه قمی (فرزند مرحوم علامه آیت‌اللَّه محمدتقی قمی که طبق قوانین مصر، تنها وارث قانونی اداره دارالتقریب می‌تواند باشد) در صحنه اقدام برای احیای اندیشه تقریب، کار مقدماتی تشکیل یک میزگرد انجام گرفت و به یاری خدا، نخستین میزگرد تقریب بین مذاهب اسلامی در قاهره و با حضور شخصیت‌هایی چون: شیخ سیدمحمد طنطاوی (شیخ الازهر)، شیخ فرید واصل نصر (مفتی مصر)، دکتر محمد حمدی زقزوق (از علمای الازهر و وزیر اوقاف)، دکتر عمر احمد هاشم (رئیس دانشگاه الازهر) و شیخ محمود فرحات (از مجلس اعلای شیعه لبنان)، شیخ احمد بن مسعود السیابی (مفتی مسقط) و اینجانب (از ایران) تشکیل گردید و در این میزگرد یک روزه، مسائل بسیاری در راستای اهداف تقریب بین مذاهب اسلامی مطرح شد.»
او با اعزام هیئت بلندپایه‌ای از مصر برای شرکت در کنگره بزرگداشت آیت‌الله بروجردی و شیخ محمود شلتوت در سال ۱۳۷۹ گام دیگری در این مسیر برداشت. کنگره‌ای که به اذعان «الاهرام» روزنامه مصری، تا آن موقع هیچ‌گاه چنین اجتماع باشکوه و مهمی از رهبران جهان تشیع و تسنن در یک‌جا تشکیل نشده بود.
آن استاد فقید همچنین با نگارش، تألیف و ترجمه کتب و آثار بسیار، به تقریب مذاهب اسلامی کمک شایانی نمود. ارتباط با چهره‌های شناخته‌شده اهل سنت و نیز پیوند با علمای سنی، از دیگر اقدامات مرحوم سید هادی خسروشاهی در جهت تقریب بین مذاهب اسلامی بود. رسالت، «انگیزه و همت کم‌نظیر» او در راستای «تقریب مذاهب اسلامی و اتحاد مسلمین» (بنگرید به پیام تسلیت رهبر معظم انقلاب در پی درگذشت حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی) نامی ماندگار از آن استاد فرزانه در تاریخ ثبت کرده است.
منبع: مهر
