هجرت امام خمینی به پاریس به روایت اسناد لانه جاسوسی
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ مهرماه 1357 اتفاق تازه‌ای، روند نهضت اسلامی را دگرگون کرد؛ در 13 مهرماه، تصمیم امام خمینی مبنی بر هجرت به پاریس، محافل سیاسی را متوجه خود ساخت و از همه مهم‌تر، آینده نهضت را متوحل کرد.
در این میان، سفارت آمریکا (در ایران و عراق) به دقت مسائل را پیگیری می‌کرد. از بررسی اسناد و گزارش‌های موجود برمی‌آید که کارشناسان و ماموران سفارت و حتی شخص سفیر، نگران و با اضطراب، ناظر رخدادها بودند و به شدت از حضور امام خمینی در یک کشور اروپایی در بیم و هراس بودند.
این نوشتار با بررسی گزارش‌های لانه جاسوسی، تحلیل ماموران سفارت آمریکا از هجرت امام خمینی را مرور می‌کند.
کسب اطلاعات از اعضای نهضت آزادی درباه وضعیت امام خمینی در عراق
روز 25 سپتامبر 1978 (3 مهر 57) استمپل در گزارش سری و فوری خود به وزارت خارجه آمریکا، از ارتباط سفارت با اعضای نهضت آزادی خبر داد. بنا بر این گزارش، به درخواست فوری نمایندگان نهضت آزادی ایران، مأمور سیاسی - استمپل - با دو نماینده نهضت ملاقات کرد و نظرات آنها را درباره وضعیت امام خمینی در عراق جویا شد. مامور سفارت درباره دیدار با اعضای نهضت آزادی نوشت: «نمایندگان نهضت آزادی ایران به مأمور سفارت اطلاع دادند که دولت عراق آیت‌الله خمینی را در خانهاش تحت بازداشت قرار داده و فقط به نزدیکان اجازه ملاقات می‌دهد. [آیت‌الله] خمینی ممکن است بخواهد عراق را ترک کند. نهضت آزادی ایران معتقد است که یا اتحاد شوروی و یا ایالات متحده به عراقیها فشار آوردند که این حرکت را انجام دهد. مأمور سفارت نقش آمریکا را تکذیب کرد. نهضت آزادی ایران برای روشن کردن اهدافش و درخواست همکاری از ایالات متحده آمریکا پیشنهاد می‌کند که با نمایندگان ایالات متحده آمریکا ملاقات کند.»
گزارشگر سفارت در ادامه تصریح می‌کند که: «پلیس به [آیت‌الله] خمینی گفته که این کار به خاطر اینکه عراق خواستار روابط حسنه با ایران می‌باشد، انجام گرفته است. [آیت‌الله] خمینی گفت که او احتمالا تصمیم خواهد گرفت که عراق را ترک کند.» در همان ملاقات، نمایندگان نهضت آزادی به ماموران سفارت اطلاع داده بودند که «جامعه مذهبی ایران خیلی هیجان‌زده است و بعضی رهبران مذهبی صدور دستور کشتن شهروندان روسی و آمریکایی را در صورتی که همدستی هرکدام (آمریکا یا شوروی) اثبات شود، مورد توجه قرار داده‌اند.»
همان روز مامور سفارت در ملاقات خصوصی با دو تن از اعضای نهضت آزادی – توکلی و بهرامیان – تاکید کرد که «سفارت آمریکا چیزی راجع به محدود نمودن خمینی نمی‌داند.» استمپل در پایان گزارش خود، خطاب به ماموران امنیتی آمریکا در عراق نوشت: «از هرگونه اطلاعاتی که شما می‌توانید درمورد خط رسمی عراق و موقعیت واقعی [آیت‌الله] خمینی در نجف یا بغداد فراهم نمایید قدردانی می‌کنیم.»
چنان که برمی‌آید، ماموران و سفرای آمریکا به شدت نگران رویدادها بودند. به روایت ویلیام سولیوان – آخرین سفیر آمریکا در ایران - شریف امامی [نخست‌وزیر وقت رژیم پهلوی]... فكر می‌كرد كه چون وجود آیت‌الله خمینی كه در شهر مذهبی نجف در اعماق بیابان‌های عراق در حالت تبعید به سر می‌برد خاری در چشم شاه است، اگر بتواند وی را از این شهر دور كند ضربه مؤثری به مخالفان داخلی وارد خواهد كرد. اتفاقاً زمینه این كار فراهم بود و دولت عراق نه فقط از فعالیت‌های آیت‌الله خمینی در ایران بلكه از مشكلاتی كه احتمال داشت براثر فعالیت‌های او بین شیعیان عراق (60 درصد جمعیت این كشور را تشكیل می‌دادند) برای دولت عراق ایجاد شود، نگران بود. بنابراین مترصد فرصتی بود تا از ادامه فعالیت آیت‌الله در عراق جلوگیری کند. شریف‌امامی چنین استدلال می‌كرد كه چون آیت‌الله خمینی از طریق زائران ایرانی كه به نجف می روند با مخالفان داخلی تماس برقرار كرده و از طریق همین زائران نوار سخنرانی‌های خود را به ایران می‌فرستد، در صورت اخراج وی از عراق به اروپا احتمالاً قادر به ادامه ارتباط با مخالفان مذهبی در ایران نخواهد بود. وقتی این نقشه عملی شد و آیت‌الله خمینی به پاریس رفت، شریف‌امامی به من و سفیر انگلیس گفت كه [آیت‌الله] خمینی به محض ورود به پاریس از خاطره‌ها محو و فراموش خواهد شد و صدای او به گوش كسی نخواهد رسید.»
نگرانی از وضعیت داخلی ایران
رخدادهای داخلی ایران موضوع دیگری بود که در گزارش‌ها سفارت آمریکا منعکس می‌شد. در گزارش محرمان‌های که به تاریخ 9 مهر به واشنگتن ارسال شده، با اشاره به تنش موجود در جامعه آمده است: «دولت تکذیبی‌های صادر کرده و خبر جابجایی [آیت‌الله] خمینی و دستگیریاش در منزل را رد کرد و مطبوعات را به خاطر انتشار این ماجرای ناموثق مورد ملامت قرار داد.» همین گزارش تصریح می‌کند: «احساسات غیر خشونت‌آمیز ضدآمریکایی در تهران بروز بیشتری پیدا می‌کند.»
وضعیت امام خمینی در عراق، موجب شد تا موج دیگری از اعتراض‌ها در کشور شکل بگیرد. در گزارش سفارت آمریکا در گزارش روز 3 اکتبر (11 مهر) با اشاره به گسترش ناآرامی‌ها و اعتراضات داخلی، تظاهرات مشهد و کرمانشاه را «جدیترین نمایش قدرت» خواند و نوشت: «مطبوعات صبح روز ۳ اکتبر شهرهای دیگری مثل رضائیه، درود، زنجان و همدان را در لیست شهرهایی که در یکشنبه گذشته در آن آشوب‌هایی به راه افتاده قرار دادند و شش کشته و ۳۰ زخمی را در فهرست خود وارد کردند. تظاهرکنندگانی که در این شهرها نسبت به رفتار دولت عراق با آیت‌الله خمینی اعتراض می‌کردند از بمب و نارنجک استفاده کردند. تظاهراتی در نقاط دیگر مثل دزفول، مهاباد، شاهآباد غرب و بانه وجود داشت لیکن آرام برگزار شدند.»
این گزارش تصریح می‌کند: «منابع پلیس تظاهراتی را در خیلی از شهرهای دیگر گزارش کردند که شاید شامل خشونت‌های بیشتری بوده‌اند. ممکن است به دلیل گزارش مطبوعات درمورد اینکه کمیته حقوق بشر در پاریس اعلام نموده که محدودیت‌های [آیت‌الله] خمینی مرتفع شده، از شدت وقایع ناشی از ایجاد چنین مشکلات کمی کاسته شده باشد.»
کنسولگری آمریکا در اصفهان نیز از گسترش اعتصابات در این شهر خبر داد و علت آن را وضعیت نامشخص آیت‌الله خمینی عنوان کرد. بر اساس این گزارش، انتشار اعلامیه‌هایی با موضوع «اعتراض به بازداشت آیت‌الله خمینی در خانهاش در عراق» به گسترش اعتصاب سراسری دامن می‌زد. این گزارش همچنین اشاره کرده که این اعلامیه‌ها «به طور موثری در همه شهر توزیع شده بود» و تقریبا همه شهر را به اعتصاب کشانده بود. براساس همین گزارش، اوضاع به قدری پیچیده بود که سرلشکر ناجی فرماندار نظامی اصفهان اعتراف کرد: «سربازان من می‌توانند آنها [مردم] را از هر کاری منع کنند اما اگر رهبری داشته باشند، سربازان هرچند هم زیاد باشند قادر نخواهند بود آنها را به انجام کاری که مایل نیستند مجبور کنند.» حتی «در هم شکستن اعتصابات از طریق ایجاد تفرقه در بین اعتصابیون که قبلا موفق بود در این مورد محلی از اعراب ندارد.»
مأمور سفارت سپس به تحلیل اوضاع ایران پرداخته و با توجه به اخبار عراق می‌نویسد: «وقایع چند روز گذشته نشان می‌دهد مخالفین چنانچه میل به انجام آن داشته باشند، هنوز واجد ظرفیت لازم برای افزایش فعالیت‌های خیابانی هستند و راضی به تحمل عواقب آن نیز می‌باشند. تظاهرات یکشنبه فقط در شهرهایی که حکومت نظامی در آنها برقرار نبود رخ داده و در هر حال فعالیت در شهرهایی که حکومت نظامی در آنها برقرار است محدود به بستن مغازه‌ها می‌باشد.»
یکی از نکات جالب که در گزارش‌های سفارت آمریکا به چشم می‌خورد، توجه ماموران آمریکایی به وضعیت مطبوعات است. مامور سفارت آمریکا طی یک گزارش از اخراج سردبیر روزنامه کیهان خبر داده و می‌نویسد: «یک سردبیر جدید در روزنامه فارسی زبان کیهان سر کار آمده است. به نظر می‌آید سردبیر قبلی به علت طرز برخورد و اهمیتی که کیهان به وضعیت [آیت‌الله] خمینی در عراق داده از کار برکنار شده است.»
نگرانی سفارت آمریکا از اوضاع عراق
اوضاع عراق نیز پیچیده بود و اخبار ناخوشایندی از آن کشور به واشنگتن می‌رسید. حافظ منافع آمریکا در بغداد در گزارشی به تاریخ 12 مهر با اشاره به وضعیت امام خمینی تاکید کرد: «رهبری این کشور [عراق] بایستی تأثیر حضور [آیت‌الله] خمینی را بر روی ۵۰ درصد از جمعیت شیعه مذهب خود در نظر داشته باشد. توجه این رژیم به امنیت داخلی اولویت اصلی را دارد. نگهداشتن [آیت‌الله] خمینی در کشور به عنوان یک پناهنده سیاسی قدرتمند که رفتار متعادلی داشته باشد منعکس کننده اعتبار دولت خواهد بود. بیرون راندن وی به منزله نقض ارزش‌های سنتی اعراب و همچنین احساسات مذهبی بسیاری از عراقیها خواهد بود. حال با متهم شدن رژیم عراق به زندانی کردن [آیت‌الله] خمینی بر اساس درخواست ایران اوضاع ممکن است فرق داشته باشد.»
در ادامه این گزارش آمده بود: «[آیت‌الله] خمینی برای هر دو کشور ایران و عراق مسئله مشکلی به وجود آورده است. خطر وی نسبت به بغداد در مقایسه با تهران ممکن است کمتر باشد ولی در مورد عواملی که بایستی به هنگام تصمیم‌گیری در مورد محل اقامت بعدی وی در نظر گرفت هیچ اختلافی بین دو کشور وجود ندارد. حضور وی در اینجا یک فرصت بالقوه بلند مدت در اختیار عراق گذاشته است اما [حسن] البكر و صدام حسین باید از این موضوع واهمه داشته باشند که اگر قرار شود دولت ایران بر اثر روحیه منتشر شده توسط [آیت‌الله] خمینی سقوط کند و یا اگر ایران با استفاده از امکاناتی که دارد علیه عراق اقدامات تلافی جویانه انجام دهد، هرگز نخواهند توانست از چنین امکانات بالقوه استفاده نماید؛ و اگر با [آیت‌الله] خمینی بدرفتاری کنند تاثیرات آن بر جماعت مسلمان شیعه عراق چه خواهد بود؟»
نگرانی از خروج امام خمینی از عراق
ماموران سفارت آمریکا هرچند با تحت فشار قرار دادن امام خمینی موافق بودند اما به شدت از حضور ایشان در یک کشور اروپایی اظهار نگرانی می‌کردند. مأموران آمریکایی تحلیل می‌کردند: «به نظر ما در عین حالی که ممکن است یک کشور مسلمان چنین کاری بکند [امام خمینی را بپذیرد] اما این امکان هم وجود دارد که یک کشور غربی که تعداد قابل توجهی از پناهندگان غیر فعال ایرانی را پذیرفته چنین کاری انجام دهد. با این حال اگر دولت ایران مشخص نماید که حضور مستمر [آیت‌الله] خمینی در نجف برای روابط ایران و عراق به جای مضر بودن نسبتا مفید خواهد بود حدس می‌زنیم که رژیم بغداد نیز خطر نگه‌داری وی در اینجا را بپذیرد و اقدامات لازم برای مراقبت از اعمال وی را اتخاذ نماید. با توجه به اینکه انجام مراقبت‌های خوب در زمره امور جاری دستگاه امنیتی عراق نمی‌باشد ولی ما تصور می‌کنیم که آنها در مورد حد قابل قبول اعمال کنترل بر مراجعات [آیت‌الله] خمینی و آزادی عمل وی به دیدگاه‌های ایرانیان توجه خواهند داشت.»
در 12 مهر دفتر حافظ منافع آمریکا در بغداد گزارش داد: «تصمیم دولت عراق در رابطه با حضور [امام] خمینی در این کشور با توجه به چند نکته از جمله تمایل داشتن به حفظ روابط حسنه با ایران اتخاذ خواهد شد... تمایل عراق برای حفظ آتش بس با همسایه بزرگتر خود انگیزه اصلی اعمال محدودیت‌های شدید بر فعالیت‌های [آیت‌الله] خمینی می‌باشد.»
نتیجه: اعتراف به اشتباه بزرگ
صبحگاه 13 مهرماه 1357 حضرت امام به همراه جمعی از یاران خویش بغداد را به سوی پاریس ترک کردند. ایشان در روز 14 مهر وارد پاریس شدند. حضور ایشان در پاریس، نهضت اسلامی را در کانون توجه قرار داد. این همان موضوعی است که سفیر آمریکا در ایران نسبت به آن اظهار نگرانی کرد. سولیوان در خاطرات خود نوشت: «با تصمیم و درخواست شریف امامی، عراقیها آیت‌الله خمینی را از کشورشان اخراج كردند كه نتایج عکس انتظارات حکومت ایران را داشت. آیت‌الله خمینی كه با گذرنامه ایرانی مسافرت می‌كرد مانند سایر اتباع ایرانی كه بدون ویزای ورود به فرانسه وارد آن كشور می‌شدند، بدون برخورد با مشكلی وارد فرانسه شد و در ویلای كوچكی در حومه پاریس اقامت گزید. علاوه بر شاگردان و مشاوران آیت‌الله كه از عراق آمده بودند، گروهی از مخالفان شاه كه در آمریكا و نقاط دیگر جهان فعالیت می‌كردند به دور او جمع شدند و از ایران هم گروه گروه برای دیدار وی رهسپار پاریس شدند. برعكس تصورات شریف امامی كه می‌گفت آیت‌الله خمینی در پاریس به كلی فراموش خواهد شد، آیت‌الله در مركز توجه مطبوعات و محافل سیاسی جهان و در دسترس تلویزیون‌‌‌‌‌‌‌‌های دنیا قرار گرفت. چهره‌ی عجیب و استثنائی این مرد روحانی كه در زیر درختی در حومه پاریس نشسته و از هزاران كیلومتر دورتر با سخنان آتشین خود بر ضد شاه انقلابی را رهبری می‌كرد توجه همه جهانیان را به خود جلب كرده بود.»
