کد خبر: ۶۵۹۸
دلایل انتصاب مهدی بازرگان به نخست‌وزیری
امام خمینی پس از وعده خود در بهشت زهرا مبنی بر تعیین دولت، بر اساس حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع ملت ایران، در جلسه‌ای با اعضای شورای انقلاب، طی حکمی مهدی بازرگان را مأمور تشکیل دولت موقت می‌کنند. یکی از مهمترین دلایلی که شورای انقلاب، بازرگان را شایسته نخست‌وزیری می‌دانست، سابقه وی در امور اجرایی، سیاسی و دینی بود. از مهمترین اقدامات اجرایی بازرگان که از او یک شخصیت با تجربه ساخت، همان مأموریت خلع ید انگلستان از شرکت نفت بود.
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در روز پانزدهم بهمن ماه سال ۵۷ و در حالی که هنوز دولت غیر قانونی بختیار بر سر کار بود، امام حکم نخست‌وزیری دولت موقت را به مهندس مهدی بازرگان از اعضای نهضت آزادی اعطا کرد، در جلد اول کتاب «تاریخ ایران پس از انقلاب اسلامی» که توسط مؤسسه فرهنگی هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی در باره انتخاب مهدی بازگان برای تشکیل دولت موقت و دلایل این انتخاب آمده است:
در شرایط بحرانی اوایل انقلاب، انتخاب شخصی که هم قابل اعتماد و هم مورد تأیید گروه‌های مختلف باشد کار آسانی نبود. ناطق نوری در این باره می‌گوید:
«نگاه اولیه امام آن بود که از روحانیت کسی مسئولیت اجرایی نگیرد و نظارت بر امور بکند و شاید تحلیل ایشان این بود که عده‌ای در داخل و خارج نگویند که این همه سرو صدا برای این بود که خود آقایان به پست و میز برسند و تا زمان بنی‌صدر این نگاه بود. در آن زمان تصور بر این بود که اگر بناست غیرروحانی روی کار بیاید، حتماً باید گروهی باشند که دارای چند خصوصیت باشند، اول اینکه تشکیلات و نیرو داشته باشند، دوم سابقه‌ي مبارزاتی داشته و مذهبی باشند و نهضت آزادی هردوی اینها را داشتند. مهندس بازرگان از زمان مصدق سابقه‌ی اجرایی داشت. و مسئله بعدی اینکه باید مجموعه‌ای روی کار می‌آمد که مخالفین و بیرونی‌ها خیلی حساسیت نشان ندهند. وقتی دولت موقت انتخاب شد علی‌رغم اینکه آمریکایی‌ها خود را باخته بودند، خیلی نگران نبودند و این یک فرصتی برای ما شد و الا چه بسا ممکن بود که یک برخورد تند و خشنی هم بکنند.»
امام پس از وعده خود در بهشت زهرا مبنی بر تعیین دولت، بر اساس حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع ملت ایران، در جلسه‌ای با اعضای شورای انقلاب در مدرسه رفاه تهران و چهار روز پس از ورود به تهران، مهندس بازرگان را با نظر موافق اکثر اعضای شورای انقلاب، طی حکم مورخ 15 بهمن 1357، مأمور تشکیل دولت موقت می‌کنند:
«جناب آقاى مهندس مهدى بازرگان
بنا به پيشنهاد شوراى انقلاب، بر حَسَب حق شرعى و حق قانونى ناشى از آراى اكثريت قاطع قريب به اتفاق ملت ايران كه طى اجتماعات عظيم و تظاهرات وسيع و متعدد در سراسر ايران نسبت به رهبرى جنبش ابراز شده است، و به موجب اعتمادى كه به ايمان راسخ شما به مكتب مقدس اسلام و اطلاعى كه از سوابقتان در مبارزات اسلامى و ملى دارم، جنابعالى را بدون در نظر گرفتن روابط حزبى و بستگى به گروهى خاص، مأمور تشكيل دولت موقت مىنمايم تا ترتيب اداره امور مملكت و خصوصاً انجام رفراندم و رجوع به آراى عمومى ملت درباره تغيير نظام سياسى كشور به جمهورى اسلامى و تشكيل مجلس مؤسسان از منتخبين مردم جهت تصويب قانون اساسى نظام جديد و انتخاب مجلس نمايندگان ملت بر طبق قانون اساسى جديد را بدهيد.
مقتضى است كه اعضاى دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرايطى كه مشخص نمودهام تعيين و معرفى نماييد. كارمندان دولت و ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همكارى كامل نموده و رعايت انضباط را براى وصول به اهداف مقدس انقلاب و سامان يافتن امور كشور خواهند نمود.
موفقيت شما و دولت موقت را در اين مرحله حساس تاريخى از خداوند متعال مسألت مىنمايم.»
امام خمینی هنگام معرفی نخست وزیر دولت موقت، درباره شخصیت مهندس بازرگان و سوابق سیاسی او و دلایل انتصابش به نخست‌وزیری فرمودند:
«جناب آقای مهندس]مهدی[ بازرگان را سال‌های طولانی است که از نزدیک می‌شناسم مردی است فاضل ]صالح [متدین ... و امین و ملی و بدون گرایش به چیزی]شیئی[که خلاف مقررات شرع است. من ایشان را معرفی می‌کنم که ایشان رئیس دولت باشد... واجب الاتباع است، ملت باید از او اتباع کند. یک حکومت عادی نیست، یک حکومت شرعی است، باید از او اتباع کند، مخالفت با این حکومت مخالفت با شرع است ...»
بنابراین وظایف اصلی دولت موقت بنا بر حکم امام به قرار زیر تعیین شدند:
- انجام رفراندوم به منظور تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی
- تشکیل مجلس مؤسسان برای تصویب قانون اساسی
- برگزاری انتخابات نمایندگان مجلس
امام وظیفه بررسی وزرای پیشنهادی دولت را برعهده شورای انقلاب می‌گذارند و مردم را به تبعیت از دولت سفارش می‌کنند و مخالفت با آن را مخالفت با شرع می‌شمارند. ایشان به افرادی که با کارشکنی قصد ایجاد آشفتگی دارند، هشدار می‌دهند که «قیام بر ضد حکومت خدایی قیام بر ضد خداست.»
بعد از سخنان امام، مهندس بازرگان نیز برای سخنرانی به پشت تریبون رفت. محسن رفیق دوست در خاطرات خود از جلسه معارفه بازرگان می‌گوید:
«وقتی هم که در آمفی تئاتر مدرسه رفاه، ایشان به عنوان نخست‌وزیر پشت تریبون قرار گرفتند، امام خمینی را تنها با عنوان آیت‌الله خمینی اسم بردند که برایم گران آمد. چون که آن روزها دیگر به رهبر کبیر انقلاب، امام خمینی می‌گفتند نه آیت‌الله خمینی.»
دلایل انتخاب بازرگان
یکی از مهمترین دلایلی که شورای انقلاب، بازرگان را شایسته نخست‌وزیری می‌دانست، سابقه وی در امور اجرایی، سیاسی و دینی بود. از مهمترین اقدامات اجرایی بازرگان که از او یک شخصیت با تجربه ساخت، همان مأموریت خلع ید انگلستان از شرکت نفت بود.
بازرگان بعد از کودتای 28 مرداد، وارد میدان مبارزه شد، در نهضت مقاومت ملی فعالیت کرد و بعد از آن در سال 1340، با همکاری دکتر سحابی و آیت‌الله طالقانی، نهضت آزادی را تشکیل داد. آیت‌الله طالقانی رابطه بسیار خوبی با امام داشت و امام مقاومت این روحانی بلند پایه را در برابر شاه تحسین می‌کرد.
بازرگان بعد از سال 1340، به خاطر داشتن انگیزه‌های سیاسی و دینی و مخالفت با رژیم، سال‌های زیادی را در زندان به سر برد؛ یعنی دقیقاً زمانی که حضرت امام نیز رهبری نهضت اسلامی را آغاز نمود. از نظر سیاسی نقطه‌ي قوت دیگر بازرگان که از دید و نظر امام مخفی نبود؛ نپذیرفتن هر نوع سمت و مقامی در روز‌های آخر رژیم پهلوی بود.
مهم تر از عوامل ذکر شده، شیوه مدیریت و تصمیم گیری امام بر اساس مشورت و اعتماد به دوستان مبارز و مجاهد و افرادی مخلص بود. بنابراین انتخاب بازرگان تا حدودی به علت رابطه نزدیک وی با شهید مطهری بود. خود بازرگان در این زمینه گفته است که پیشنهاد رسیدگی به مسئله نفت که به زعم خیلی از افراد، مقدمه‌ای برای نخست‌وزیری وی به شمار می‌رفت؛ از جانب شهید مطهری بوده است.
آقای علی اکبر ناطق نوری نیز بر نقش استاد مطهری در انتخاب آقای بازرگان تأکید دارد:
«... در روی کارآمدن بازرگان، آقای مطهری و بهشتی نقش داشتند، اما کسی که این انتخاب امام را تا آخر قبول نداشت و شجاعانه نقطه نظراتش را به امام می‌گفت، مرحوم ربانی شیرازی بود.»
