پیامدهای اشغال سبزوار در شهریور 1320

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در جریان جنگ دوم جهانی، با وجود این که ایران بی طرفی خود را در جنگ اعلام کرده بود، خاک کشور مورد تجاوز نیروهای متفقین قرار گرفتند. در این میان ارتش رضاخان بدون هیچ مقاومتی از میدان گریخت. ورود متفقین به شهرهای کشور پیامدهایی چند در پی داشت. در بخشی از کتاب «انقلاب اسلامی در سبزوار» که به همت مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده، پیامدهای اشغال سبزوار از سوی منافقین بررسی شده است که در زیر می‌خوانید.

اشغال سبزوار توسط قوای شوروی باعث کمبود ارزاق عمومی و گرانی بیش از حد قیمت کالاها و اقلام مورد نیاز مردم شد. غیر از غلات و نان، دیگر کالاها همچون قند و شکر و حتی پارچه‌‌های نخی و قماش هم نایاب شد. اداره‌ی دارایی سبزوار با ارسال تلگرافی باعنوان «نایابی قماش در سبزوار» به وزارت خواربار چنین گزارش داد: «قماش در آن محل پیدا نمی‌‌شود و عموم طبقات مردم از این حیث در مضیقه هستند.» کمبود نان و متعاقب آن افزایش بی‌‌سابقه‌ی قیمت آن از چند دلیل ناشی می‌‌شد. دلیل عمده، خرید محصولات برای مصرف قوای متفقین در داخل و خارج بود. «ارتش سرخ عده در شهر سبزوار پادگان گذارده‌‌اند و خواربار مورد نیاز را از بازار خریداری می‌‌کنند، مخصوصاً خرید نان آنها تأثیراتی در مردم نموده و بهای گندم از چندی به این طرف خرواری یکصد ریال ترقی نموده. گوشت هم درنتیجه‌ی خرید ارتش سرخ گران‌تر شده است.» این محصولات را یا مستقیماً نیروها و عمال شوروی می‌خریدند یا با واسطه به‌وسیله‌ی افراد سودجو خریداری و به دیگر مناطق حمل می‌شد. بنابر گزارشی که رئیس اداره‌ی کل بررسی‌ها به وزارت دارایی کشور درباره‌ی اوضاع شهرهای همدان، شاهرود و سبزوار ارسال کرد، دقیقاً به این موضوع اشاره شده است. طبق مفاد این گزارش، بانک ملی سبزوار طی اقدامی خواربار موجود در شهر و ولایات مجاور را به صورت بی‌رویه و به نرخ آزاد خریداری كرد. این اقدام علاوه بر افزایش نرخ خواربار و گرانی آن، نایاب‌شدن محصولات را به‌دنبال داشت.

اوضاع نابسامان اقتصادی سبزوار نه‌تنها در زمان حضور متفقین، بلکه پس از خروج آنان از ایران هم تغییری نکرد؛ چنان‌كه برطبق گزارش تلگرافی در 15 دی 1326 از سبزوار، براثر نبود بارندگی و کمبود غلات و همچنین تحویل ندادن گندم توسط اداره‌ی دارایی به خبازی‌ها، نرخ گندم از سه کیلو نه ریال به‌تدریج به هجده ریال افزایش یافت.

از دیگر پیامدهای ورود نیروهای شوروی به سبزوار، افزایش ناامنی اجتماعی و سرقت‌‌های مکرر در شهر به‌ویژه در روستاها و راه‌های مواصلاتی بود. علت این بود که با ورود قوای شوروی به سبزوار مأموران امنیه‌ی شهر و نیروهای تحت فرمان آنان یا فرار كردند یا تسلیم قوای اشغالگر شدند. چون امنیت شهر به این نیروهای تازه از راه رسیده واگذار شد، آنان به‌علت ناآشنایی با سارقان و راهزنان محلی و همچنین ناآشنایی با منطقه نتوانستند به‌خوبی امنیت و آسایش مردم را فراهم كنند. این موضوع با گذشت زمان و حتی دخالت نیروهای ژاندارمری هم مرتفع نشد، چرا که عده‌ی آنان بسیار اندک بود. گزارش ارسالی ژاندارمری سبزوار به اداره‌ی کل امنیت کشور دقیقاً به همین نکته اشاره دارد: «اقدامات مأموران امنیه هنوز مانع شرارت دزدان نشده و مردم آسوده نیستند و دزدان مسلح به دهستان‌ها هجوم می‌‌برند و عده‌ی امنیه برای جلوگیری اشرار کافی نیست.» 

خوشبین، رئیس دارایی شهرستان سبزوار، در گزارش ارسالی خود درباره‌ی اوضاع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی سبزوار در پانزده روز مانده به دوم شهریور 1322، وضعیتِ امنیت شهر را این‌‌چنین توصیف می‌‌کند: «در این چند روز سارقین مسلح از هرطرف راه‌های مردم دهستان‌ها را تهدید و با اینکه از طرف ژاندارمری اقدام جدی می‌شود، باز به واسطه‌ی اینکه عده‌ی ژاندارم مطابق با احتیاجات کنونی این شهرستان نیست ساکن دهستان‌ها آسایش ندارند و همواره مورد تهاجم و غارت واقع می‌شوند...». از این قسم در گزارش شورای شهرستان تقاضا شده بود که عده‌‌ای ژاندارم به گروهان ژاندارمری اضافه شود تا در زمان هجوم به دهستان‌ها «فوری عده‌ی کافی برای تعقیب آنها باشد و نسبت به این قسم توجه مقامات مربوطه را جلب فرمایند. مخصوصاً گاهی اتفاق می‌افتاد که فرمانده ژاندارمری ناچار می‌شود افراد ژاندارم مأمور جمع‌آوری گندم را جهت تعقیب دزدان اعزام دارد و این خود لطمه به جمع‌آوری گندم وارد می‌‌نماید و تأخیر در جمع‌‌آوری تولید، زحمت و زیان برای دولت خواهد کرد.»

رواج بیماری‌های صعب‌العلاج، کمبود دارو و افزایش قیمت آن، ظلم و تعدی داروفروشان، ناتوانی مردم در تأمین دارو به علت فقر و فلاکت، نبود وسیله‌ی نقلیه برای انتقال پزشک به روستاها همگی پیامد ورود نیروهای اشغالگر شوروی به سبزوار بود. از امراض و بیماری که سربازان شوروی با خود به ارمغان آوردند تیفوس، تیفوئید و نوعی حصبه بود که بیشتر مردم سبزوار به آن مبتلا بودند و درنتیجه عده‌ی زیادی بر اثر این امراض مردند. با اشغال خراسان و سبزوار توسط قوای شوروی عده‌ی زیادی زن لهستانی که شوهران آنان در جنگ کشته شده بودند، وارد خراسان و سبزوار شدند. مقید نبودن آنان به مسائل اخلاقی و وجود جوانان هوس‌باز باعث شیوع بیماری‌های لاعلاج شد. چنان‌كه «بسیاری از جوانان سبزوار مبتلا به بیماری‌های واگیردار شده و فوت کردند.» چنانچه با آشکارشدن بیماری و امراض، وضع بهداشت و درمان خوب بود، امکان داشت در همان روزهای اولیه از شیوع آن جلوگیری شود. اما متأسفانه وضع بهداشت در شهرستان به علت نبودن دارو مناسب نبود و قیمت دارو هم روزبه‌روز افزایش می‌‌یافت. این وضعیت در دهستان‌ها و روستاهای مجاور بدتر بود، چراکه رئیس بهداری به‌علت نداشتن وسیله نقلیه نمی‌توانست در ابتدای شیوع بیماری در محل حاضر شود. چنان‌كه برطبق گزارش رسیده در شب دوم دی‌ماه 1320 از داورزن، براثر شیوع مرض آبله، اطفال و کودکان بسیاری فوت کردند.

جالب توجه اینجاست که اداره‌ی بهداری سبزوار به‌جای رسیدگی و پیگیری این موضوع، گزارش‌های خلاف واقع را درباره‌ی وضعیت نامطلوب بهداشت در سبزوار به مقامات اعلام می‌‌کرد. خوشبختانه این مطلب پنهان نماند و اداره‌ی بهداری سبزوار و هم‌زمان با آن، وزارت بهداری توبیخ شدند. با مأموریت‌یافتن یکی از رؤسای ادارات مرکزی برای بررسی این موضوع، وی گزارشی از وضعیت بهداشت، دارو و رواج امراض و بیماری در سبزوار تهیه کرد. 

در بخشی از این گزارش چنین ذکر شده است: «پاسخ نامه‌ی 160/9093 تاریخ 22 شهریور 1321 استحضاراً به‌عرض می‌‌رساند، وضع بهداری این شهرستان به‌طوری‌که برخلاف آنچه از وزارت بهداری اطلاع داده‌‌اند، چندان رضایت‌بخش نیست. داروی رایگان تا جایی که ممکن باشد به مرضای بی‌بضاعت نمی‌رسد. در این شهرستان، خصوصاً در دهات اطراف مالاریا فوق‌العاده شایع و تاکنون به استثنای سال گذشته که مقداری کپسول و آمپول آن در یکی از دهستان‌ها « کوه‌میش» پخش شد، دیگر اقدامی برای اطفاء این مرض در دهات به‌عمل نیامده و در شهر هم با آنکه به‌قرار معلوم مبارزه برای بهداری ممکن است اقدامی از قبیل پخش داروی رایگان به اشخاص بی‌بضاعت معمول نگشته است. بهداری این شهرستان بلامتصدی است. دوافروشان سبزوار هم هریک به نوبه‌ی خود معالجه‌ی امراض می‌نمایند. دوافروش دواخانه‌ی بهداری مستقیماً نسخه به مریض می‌‌دهد. وضع بیمارستان نامطلوب و از حیث دارو و غذا و سایر هزینه‌های لازم در سختی و مضیقه است.» با گذشت زمان نه‌تنها وضعیت دارو بهتر نشد، بلکه بدتر هم شد. چنان‌كه با رفتن پزشكی به‌نام دکتر پیروز از شهر، سروکار مردم با دو نفر پزشک غیرمتخصص و پزشکان سنتی و محلی افتاد.

از دیگر پیامدهای ورود متفقین به کشور، دخالت آنان در مسائل سیاسی داخل کشور بود. مداخله‌ی آنان به‌حدی بود که گاه آزادی عمل را از ادارات دولتی و مأموران حکومت سلب می‌‌کرد. مثلاً آنان در انتخابات هر شهر دخالت می‌كردند و کاندیدایی را تقویت می‌كردند که با سیاست‌های آنان همراه بود و گاه نامزدهای مخالف خود را با هر بهانه‌‌ای که بود از آن شهر تبعید می‌‌کردند.

سال 1322ش مصادف با برگزاری چهاردهمین دوره‌ی انتخابات مجلس شورای ملی بود. نکته‌ی حائز اهمیت، دخالت‌های مستقیم نیروهای شوروی مقیم سبزوار در این دوره از انتخابات است. گزارش ارسال‌شده به وزارت کشور به‌خوبی این حقیقت را آشکار می‌كند و نشان از آگاهی و هوشیاری چند تن از سیاسیون سبزوار دارد. متن گزارش به این قرار است: «ضمن جریان انتخابات سبزوار سرکنسول شوروی شکایت نمود، چند نفر در سبزوار برضد شوروی تظاهرات و تشبثات میان مردم مخصوصاً در بازار نموده تحریکات می‌‌کند و تعقیب آنها را تقاضا نموده. از فرمانداری سبزوار نیز گزارش رسیده مبنی بر اینکه اسماعیل وجدی و چند نفر دیگر برخلاف انتظامات رفتار و در میان بازار تحریکات نموده، به‌این‌عنوان که نباید گذاشت به میل شوروی‌ها نمایندگان بلشویک از سبزوار انتخاب شوند، باید انتخابات را به هر قیمتی شده برهم بزنیم. کنسول شوروی مقیم سبزوار فرمانداری را ملاقات کرده، تعقیب محرکین را خواسته بودند، به فرمانداری پاسخ داده شد با اجرای لازم در صورت صحت مطلب طبق دستوری که از طرف دولت نسبت به موارد صادر شد اقدام نماید. بنابراین فرمانداری پس از خاتمه‌ی انتخابات شهر «سبزوار» و چهار حوزه که فقط در یک حوزه شمارش آن باقی بوده، پنج نفر محرکین قضیه را بازداشت به مشهد فرستاد.»