سیری بر مبارزات مردم زنجان در بهمن 1357
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انقلاب در زنجان يك ماه زودتر از تهران به پيروزى رسيده بود ولى از آن‌جا كه زنجان بخشى از ايران بزرگ بود، منتظر تعيين سرنوشت نهايى انقلاب در اصلى‌ترين نقطه كشور يعنى تهران بود. از همين رو مى‌توان گفت در بهمن، انقلابيون زنجان كار مستقلى كه حاكى از درگيرى منطقه‌اى آنان باشد نداشتند. بنابراين در همه اين ماه آنان صرفاً چشم به تهران و وقايع آن داشتند و در مواقع لازم به خيابان‌ها مى‌آمدند و از درخواست‌هاى پايتخت‌نشينان حمايت مى‌كردند. از آن جمله چندين بار جهت كناره‌گيرى بختيار، اعتراض به بستن فرودگاه‌ها به روى امام خمينى و حمايت از دولت بازرگان، دولت منصوب امام، به خيابان‌ها آمدند و بدين‌وسيله حمايت خود را از تهرانى‌ها و خواسته‌هايشان اعلام نمودند.
تنها درگيرى منطقه‌اى آنان در روز 22 بهمن اتفاق افتاد كه در جريان آن مردم با نيروهاى شهربانى درگير شدند و چندين نفر به قتل رسيدند ولى اين درگيرى معلول مقاومت شهربانى در مقابل مردم نبود، زيرا اين نيروها قبل از اين درگيرى با مردم اعلام همبستگى كرده و سوار بر ماشين‌هاى شهربانى در خيابان راهپيمايى كرده بودند، بلكه معلول يك اتفاق پيش‌بينى نشده بود كه در جاى خود به آن خواهيم پرداخت. با اين توضيح، وقايع اين ماه مورد بازنگرى قرار مى‌گيرد.
پنج روز اول بهمن به برخى تمهيدات جزئى سپرى شد. از آن جمله، مردم در اول بهمن در نماز ظهر يكى از مساجد شنيدند كه استاندار مستعفى زنجان اعلام كرده كه استعفاى او مورد قبول واقع نشده و مى‌خواهد به زنجان بازگردد. در نتيجه مردم بلافاصله عكس‌العمل نشان دادند. آنان در نماز ظهر يكى از مساجد شهر اعلام كردند:«استاندارى كه 45 روز در زنجان بوده و هيچ خدمتى به مردم استان نكرد و به دستور او چندين نفر در اين شهر شهيد و مجروح شدند به درد اين استان نمى‌خورد. در اين مسجد هم‌چنين اعلام شد كه چنان‌چه استاندار به زنجان برگردد، ما او را از شهر بيرون خواهيم كرد.»
در همين روز اولين قدم‌هاى عملى و در عين حال نمادين كه مى‌توانست الگويى براى ديگر ادارات و نهادها باشد، برداشته شد. بدين معنى كه دانشكده‌ى كشاورزى زنجان از اين روز كلاس‌هاى عملى كشاورزى و دامپرورى براى مردم زنجان داير كرد. مسؤولان اين دانشكده به دنبال دستور امام خمينى در مورد كشت گندم، كلاس‌هاى آزاد براى مردم تشكيل دادند تا افراد با فراگيرى اصول اوليه كشاورزى و دامدارى به روستاها اعزام شوند و روستاييان را با اصول كشاورزى و نگهدارى دام آشنا سازند. اين دانشكده هم‌چنين تصميم گرفت بذر و ماشين‌آلات خود را در اختيار روستاييان قرار دهد.
«على‌رغم دستور امام مبنى بر تخليه تأسيسات نفتى از مأموران نظامى، صبح روز 57/11/4 يكى از كاركنان تأسيسات نفتى در منطقه خط لوله زنجان اطلاع داد كه هنوز سربازان اين محل را ترك نكرده‌اند. وى اضافه كرد معلوم نيست چرا مأموران حاضر به ترك اين قسمت از تأسيسات نفتى نيستند.»
«در همين روز به دنبال مختل شدن امور شهردارى پس از استعفاى انجمن شهر، كاركنان شهردارى خواستار بازگشت شهردار زنجان به سمت خود شدند. نمايندگان اين شهر در عمل از بازگشت شهردار به سمت خود مخالف بودند، چنان‌چه يكى از نمايندگان گفته بود چون انجمن با استعفاى اعضاى آن منحل شده است، شهردار نيز خود به خود مستعفى تلقى مى‌شود.»
«آخرين فعاليت‌ها از اين دست كه حاكى از پايان مشغله‌هاى جدى انقلابيون و پرداختن آنان به امور درجه دو بود، تلگرام گروه كثيرى از مردم زنجان به مجلس شوراى ملى و درخواست استعفاى نمايندگان‌شان بود. آنان پس از اجتماع در يكى از مساجد شهر، تلگرامى به عنوان نمايندگان خود در مجلس شوراى ملى مخابره كردند و از آنها خواستند كه هر چه زودتر استعفا كنند. در اين تلگرام آمده بود نمايندگان فعلى زنجان در مجلس شوراى ملى، نمايندگان واقعى مردم نيستند و بايد هرچه زودتر به صفوف ملت بازگردند.»
«روز پنج‌شنبه عده‌اى حدود 10 نفر از بازنشستگان انتظامى در سالن بحرينى آموزش و پرورش زنجان به خاطر طرفدارى از قانون اساسى اجتماع كردند. كارمندان آموزش و پرورش زنجان نيز به عنوان اعتراض به اين برنامه، اداره را ترك كردند و حدود ساعت ده در مسجد ولى‌عصر اجتماع كردند. در اين زمان بلندگوى مسجد از مردم خواست وقتى به خيابان مى‌روند مواظب باشند كه با طرفداران قانون اساسى برخورد نداشته باشند. يكى از طرفداران قانون اساسى گفت كه به ما گفته بودند كه جمعى از مأموران با لباس شخصى به ما ملحق خواهند شد ولى چون آنها نيامدند و تعداد ما كم بود، اين جا را ترك كرديم.»
«با پخش اخبار بسته شدن فرودگاه‌ها جهت ممانعت از ورود حضرت امام خمينى به ايران، بار ديگر لزوم راهپيمايى‌هاى عظيم و تحت فشار قرار دادن دولت بختيار در زنجان احساس شد. به همين منظور روز جمعه 57/11/6، حدود چهل هزار نفر از مردم زنجان براى اعتراض به بسته شدن فرودگاه به راهپيمايى پرداختند و عليه دولت بختيار شعار دادند. روز 57/11/8 نيز راهپيمايى مشابهى با همان درخواست‌ها با جمعيتى حدود صد هزار نفر در زنجان صورت گرفت. راهپيمايان كه در دماى 18 درجه زير صفر به خيابان‌ها آمده بودند شعارهايى عليه دولت و به طرفدارى از امام خمينى سر دادند. به گزارش كيهان، در اين راهپيمايى همه گروه‌هاى اجتماعى شركت داشتند.
راهپيمايى ديگرى نيز با همين درخواست در سه‌شنبه 57/11/10 صورت گرفت. راهپيمايى‌كنندگان پس از طى مسير خيابان‌هاى شهر، به مسجد ولى‌عصر برگشتند.
علاوه بر راهپيمايى‌هاى اعتراض‌آميز به اقدام رژيم در بستن فرودگاه‌ها به روى حضرت امام، روحانيون زنجان تلگرامى در حمايت از متحصنين دانشگاه تهران ارسال كردند. متن اين تلگراف به شرح زير است : « شما در طول مبارزات ضداستبدادى و ضداستعمارى ملت ايران همواره نقش تعيين‌كننده‌اى داشتيد و اينك به‌عنوان اعتراض به يك دسيسه مذبوحانه ديگر دستگاه جبار و ضد مردمى كه از ورود رهبر عالى‌قدر اسلام حضرت آيت‌الله العظمى الامام خمينى مدظله جلوگيرى به عمل مى‌آورد، در مسجد دانشگاه تهران تحصن اعلام فرموده‌ايد. ما جامعه‌ى روحانيت زنجان، پشتيبانى قاطع خود را از درخواست مشروع و قانونى آن حضرات اعلام مى‌داريم.»
«با ورود امام خمينى مانند ساير مناطق كشور جشن و شادى فراوانى برپا شد و طبقات مردم از مقابل منزل آيت‌الله سيد هاشم موسوى به راهپيمايى باشكوهى مبادرت نمودند.»
«در مورخ 57/11/15، كاركنان و كارمندان شهردارى، آتش نشانى، سازمان آب، اداره‌ى مخابرات، شبكه‌ى بهدارى و بهزيستى، اعضاى هيأت علمى، ادارى و دانشجويان دانشكده‌هاى كشاورزى و شركت‌هاى راه و ساختمان و تأسيسات محلى در زنجان با ارسال بيانيه‌اى همبستگى خود را با ملت مبارز ايران تا برقرارى يك حكومت ملى اعلام داشتند.» در 16 بهمن 1357، اداره‌ى حفاظت استاندارى زنجان، حفاظت آموزش و پرورش و اداره پست منحل شد.
مهندس بازرگان از طرف امام خمينى در تاريخ 16 بهمن 1357، به رياست دولت موقت انتخاب شد. از آن‌جايى كه دولت منصوب به شاه هنوز در مصدر كار بود، همه‌پرسى مردمى لازم بود كه وى ناچار به كناره‌گيرى شده و مسند خود را به بازرگان تحويل دهد. اين همه‌پرسى در سراسر كشور از طريق راهپيمايى‌هاى عظيم مردمى انجام پذيرفت. در زنجان نيز چندين راهپيمايى و اجتماع بدين‌منظور انجام گرفت. از جمله مى‌توان به راهپيمايى‌هاى 16/11/57، 57/11/19، 57/11/21 و اجتماع 57/11/22 اشاره كرد.
راهپيمايى 57/11/16 با جمعيتى در حدود پنجاه هزار نفر و راهپيمايى روز 19 بهمن با جمعيتى حدود صد هزار نفر انجام گرفت. و در راهپيمايى روز 57/11/21، علاوه بر مردم زنجان، مردم سجاس نيز به همين منظور راهپيمايى كردند. هر دو گروه علاوه بر طرفدارى از امام خمينى و پشتيبانى از دولت بازرگان خواستار استعفاى نمايندگان خود از مجلس شوراى ملى شدند. در اجتماع روز بيست و دوم نيز فقط معلمان حضور داشتند.
«در 17 بهمن 1357، جنازه دو شهيد زنجانى با شركت گروه بى‌شمارى از مردم در زنجان به خاك سپرده شد. يكى از اين شهدا كريم كريمخانى بود كه چند روز پيش از اين تاريخ در مقابل دانشگاه تهران هدف گلوله قرار گرفته و شهيد شده بود و ديگرى حسين انصارى نام داشت كه به علت داشتن عكس و اعلاميه‌هاى امام خمينى در پادگان مراغه شهيد شد.»
تا پيروزى قطعى انقلاب اسلامى در 22 بهمن 1357، چند كار مهم نيز صورت گرفت. از جمله اينكه در چهارشنبه، 18 بهمن 1357، آيت‌الله حاج سيد هاشم موسوى و آيت‌الله عابدى از روحانيون زنجان با امام خمينى ملاقات كردند.
از رويدادهاى مهم ديگر روزهاى قبل از پيروزى كه متأسفانه پايان خوبى نداشت، همبستگى شهربانى زنجان با ملت بود. بدين معنى كه در ساعت 6 بعد از ظهر روز گذشته، عده‌اى از دهات اطراف زنجان در حالى كه چند نفر از آنها كفن به تن داشتند به زنجان آمدند و به طرف شهربانى شهر به راه افتادند. در اين هنگام مأموران آموزش شهربانى كه سوار دو «ريو»ى ارتش بودند با مشاهده اين گروه به نشانه همبستگى، مردم را سوار ريوها كرده و با آنها در خيابان به راه افتادند. زمانى كه مردم قصد ورود به شهربانى را داشتند، سرتيپ كهالى، رييس شهربانى، بيرون آمد و با مردم سوار يك اتومبيل شد، اما ناگهان توسط چند نفر با چوب مضروب شد و دوباره به ساختمان شهربانى انتقال يافت. در اين هنگام ناگهان تيراندازى از داخل شهربانى به سوى مردم آغاز شد كه پنج نفر شهيد و چهار نفر زخمى به جاى گذاشت. بالاخره شبانه مردم مسلح توانستند شهربانى، كلانترى يك و ژاندارمرى زنجان را گرفته، تحويل نيروهاى انتظامى منتخب مردم بدهند.
اسامى شهداى تاريخ 57/11/22 عبارت بودند از: حجت‌الله دهستانى، اسماعيل فلاح، نجف على خدايى و هدايت‌الله زمانى. روزنامه اطلاعات تعداد مجروحان را پنجاه نفر نوشت.
در همان شب 22 بهمن چون پيروزى انقلاب حتمى شده بود، مردم شبانه مجسمه‌هاى شاه و پدرش را به پايين كشيدند و با شور و هيجان خارق‌العاده‌اى به شادى پرداختند. عده‌اى در خيابان‌ها مشغول راهپيمايى و شعار دادن بودند و صداى بوق ماشين‌ها سراسر شهر را فرا گرفته بود. رانندگان، همگى آنتن‌هاى ماشين‌هاى خود را بالا كشيده و عكس امام را در ماشين‌هاى خود نصب كرده بودند و ارتشى‌ها در حالى كه عكس امام را در دست داشتند، با مردم سوار بر ماشين‌هاى خود از خيابان‌ها عبور مى‌كردند.
منبع: کتاب انقلاب اسلامی در زنجان، مسعود بیات، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
