درآمدی بر تاریخ نجف و حرم امیرالمؤمنین(ع)

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ نجف، جایگاه والایی در میان مسلمانان، به خصوص شیعیان، داراست و علت آن هم وجود مرقد وصی گرامی پیامبر(ص) امیر مؤمنان (ع) است. همی، این گستره سرزمین انبیاء و اولیاء و قدیسین به شمار می‌آید. نجف محل سکونت حضرت ابراهیم خلیل (ع) محسوب می‌شود. آری، این ناحیه مهبط اولیای الهی، منزلگاه هجرت انبیاء، و محل قرار کشتی حضرت نوح (ع) بوده است.

به بهانه سالروز میلاد امیرالمومنین(ع)، برشی از کتاب «خفتگان آستان علوی»، جدیدترین اثر دکتر صفاءالدین تبرائیان که به تازگی از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است از نظر می گذرد.

در سال 135ق، یعنی نود پنج سال پس از شهادت امام علی (ع)، امام صادق (ع)، به روزگار منصور عباسی، برای اولین مرتبه مکان قبر امیرالمؤمنین (ع) را نمایان کرد. امام صادق (ع) به صفوان جمّال در یکی از سفرهایش مکان خاکسپاری جدّ شهیدش را نشان داد و چند درهمی داد تا قبر مطهر را سر و سامانی دهد. پس از آن که جماعتی از اصحاب امام صادق (ع)، مردم را به مدفن منوّر رهنمون ساختند، اندک اندک گروه‌هایی از محبان اهل‌بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام)، آهنگ زیارت اختیار کردند.

حصارهای اطراف شهر نجف

نخستین کسی که در سال 165ق ضریحی از سنگ سفید و نخستین بقعه بر مزار امیر مؤمنان(ع) را بنا کرد هارون الرشید بود. شگفت آن‌که هارون از طرفی دستور تخریب گنبد و آرامگاه نوه پیامبر اکرم (ص) و فرزند امام علی(ع)، یعنی حضرت اباعبدالله الحسین (ع)، را داد و از سویی مبادرت به احداث گنبد بر روی مزار امیرمؤمنان (ع) نمود. از سال 135ق که امام صادق (ع) موضع قبر شریف را نمایان کرد، این منطقه به سرعت مبدّل به زیارتگاه دوستداران و رهروان آن حضرت گردید و شیعیان مزار آن امام همام را در همان موضع زیات می‌کردند.

در پی آشکار شدن مزار منوّر مولی الموحدین(ع) در نجف، عمران و آبادانی پیرامون مرقد مقدّس از سال 170ق آغاز گردید. شیعیان یکصد و سی سال مترصد چنین ایّامی بودند تا در جوار مدفن امامشان، آن أسوه علم و تقوی و شجاعت، سکونت کنند و آن منطقه را تبدیل به کانون و پایگاه علاقه‌مندان و دلدادگان به اهل بیت (علیهم‌السلام) نمایند. با گذشت زمان و حضور روزافزون علویان، آن ناحیه رونق بیشتری یافت، شیفتگان خاندان عصمت و طهارت برای زیارت مضجع شریف، کرور کرور به این ناحیه می‌آمدند. بسیاری نیز پس از فوت وصیت کردند تا پیکرشان، به منظور دفن به این گستره مقدس منتقل گردد.

مرقد مطهر و منور حضرت علی (علیه‌السلام) سال 1911.م

در سال 236ق متوکل عباسی که دشمن سرسخت ائمه (علیهم‌السلام) است و از شیعیان متنفر و نسبت به آنان احساس انزجار می‌کرد، مرقد امیرمؤمنان (ع)، را ویران کرد. خلیفه جوان سی‌ساله مرقد حضرت سید‌الشهدا (ع) در کربلا را نیز ویران کرد و آن را شخم زد و نیز دستور داد در زمین آن کشت و زرع صورت گیرد. همچنین نسبت به نبش قبر شهدای کربلا اقدام نمود. به دستور او از این سال هر که برای زیارت عازم کربلا می‌شد دستش قطع می‌شد و یا این‌که دستگیر و کشته می‌شد. برخی منابع از شهادت هفتاد هزار زائر در دوره خلافتش سخن گفته اند. متوکل در مجالسی که بر پامی‌داشت، بسیار به امیرمؤمنان (ع) و امام حسین(ع) بی‌احترامی می‌کرد.

چهل و هفت سال بعد، ابوالهیجا عبدالله بن حمدان، حکمران شیعی موصل در سال 283ق گنبد بزرگی بر فراز مرقد مطهر ساخت و حرم کوچک آن را فرش کرد. وی دیوار اطراف شهر نجف را نیز بازسازی و برایش درب‌هایی در نظر گرفت که به مثابه دروازه شهر بود. دیری نپایید به اهتمام محمد بن زید (داعی صغیر)، از فرمانروایان شیعی طبرستان، عمارتی با شکوه برای مرقد مطهر احداث گردید. محمد بن زید علوی، دانشمند و ادیب و محبوب مردم بود و این اقدامات، کوتاه زمانی، پیش از کشته شدنش انجام گرفت. به دستور او دیوار پیرامون شهر نیز بازسازی و نوسازی گردید تا امنیت بیشتری در شهر حکمفرما گردد.

نمایی بیرونی از شهر نجف و حصارکشی اطراف آن

تردیدی وجود ندارد کارکردهای عمرانی فرمانروایان شیعی، موجبات رونق، افزایش جمعیت و جذب دوستداران خاندان عصمت و طهارت بدین بخش را فراهم ساخته و پیوندهای تازه‌ای را در آن پدید آورد، بویژه آن‌که در بعد اجتماعی به واسطه برپایی مراسم، مجالس و آیین‌های خاص به مناسبت‌های گوناگون که در فرهنگ شیعه وجود دارد، مانند تاسوعا، عاشورا، گردهمایی عظیم اربعین، احیاء لیالی قدر و نیمه شعبان و دعای عرفه، اعیاد فطر، غدیر، مبعث، برپایی نماز جمعه، گردهمایی‌های قرائت دعای توسل، کمیل، ندبه و...، بستر مناسبی برای تقویت و پایندگی روابط اتباع اهل بیت (علیهم‌السلام) را موجب آمد.

گفتنی است، کتاب «خفتگان آستان علوی (درآمدی بر تاریخ نجف و حرم امیرالمؤمنین علیه‌السلام)» دایره المعارف جامعی مشتمل بر بیوگرافی 628 نفر از «خفتگان آستان علوی» از آدم ابوالبشر تا علمای دین و شاهان و شاهزادگان است. این کتاب به قلم صفاءالدین تبرائیان نوشته شده و در قطع وزیری، در 584 صفحه، با قیمت 140 هزار تومان توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.