از قضات تا توده‌ای‌ها؛ گزارش ساواک از اظهارات مردم پس از 15 خرداد
پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ قیام 15 خرداد 42، یک جنبش عمومی به رهبری روحانیت شیعه علیه رژیم شاه بود. با اینکه این قیام منتسب به روحانیون و مبارزان سیاسی شیعی بود، اما واکنش طیف‌های مختلف، به‌دلیل آنکه حکومت محمدرضا پهلوی را دیکتاتوری محض می‌دانستند قابل بررسی است. براساس اسناد برجای‌مانده‌ی ساواک، یکی از جدی‌ترین علل سرکوب قیام 15 خرداد حذف روحانیت از صحنه مبارزات سیاسی کشور بود. ساواک اظهار نظرات مختلف پس از قیام 15 خرداد را گزارش میکرد.
در یکی از این اسناد آمده است: ساعت 12 روز 42/3/18 شخصی به‌نام صلاحی گویا قاضی دادگستری می‌باشد در خیابان زرین نعل وضع چند روز تهران را برای عده‌ای تشریح و اظهار داشته تمام وقوع حوادث اخیر بدستور مستقیم دولت صورت گرفته زیرا دولت و دربار می‌خواستند علماء را سرکوب کنند البته بهانه‌ای برای این کار می‌خواستند لذا عده‌ای را مامور این بلوا کردند تا بتوانند با کمال آزادی منظور خود را عملی کنند. نامبرده گفته است با چشم خود دیدم در خیابان سپه یک اتومبیل شرکت واحد را قرار دادند و عده‌ای با کمال آزادی شیشه‌های آن ماشبن را خرد کرده و آتش زدند و مامورین پلیس در چند قدمی آنها ایستاده و کوچکترین دخالتی نکردند. صلاحی افزوده است که در 15 بهمن سال 1327 دستگاه برای سرکوبی و غیر قانونی کردن حزب توده سوءقصد اعلیحضرت همایونی ر ابه‌وجود آورد اکنون هم جهت سرکوبی مبارزه علماء و مذهب به این دسیسه دست زدند.
توضیح صلاحی یادشده برادری دارد به‌نام مهدی صلاحی که اوهم جزو قضات دادگستری می‌باشد.
از سویی‌دیگر، افراد حزب توده نیز با وجود عدم مشارکت در قیام پانزده خرداد به دلیل اینکه خود نیز به‌وسیله دستگاه مزبور یعنی رژیم پهلوی حذف‌شده بودند تمایل به سرکوب دیگر قیام‌های مردمی از جمله قیام 15 خرداد نداشتند و سعی می‌کردند تا حد امکان به نفع رژیم حاکم گام برندارند.
سند دیگری در این رابطه اشاره میکند: اخیراٌ افراد حزب منحله توده که بین کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی می‌باشند برای تهیه طومار به منظور تنفر از واقعه 15 خرداد ماه 42 و تجاوز اخلالگران به باجه‌های شرکت و آتش‌زدن چند دستگاه اتوبوس شرکت به نخست‌وزیری و پیشگاه شاهنشاه شروع به فعالیت نمودند که کارگران از اظهار نظر و امضاء طومار فوق خودداری نمایند و به افراد خود اعلام نموده‌اند هر گاه مباردت به امضاء نمایند در صورت تغییر حکومت مدرک زنده‌ای بدست حزب داده شده است و سعی نمایند حتی الامکان از امضاء طفره بروند و خودداری نمایند.
نظریه. بمامور دستور داده شده که افرادیکه چنین تصمیمی‌دارند شناخته و معرفی نمایند.
از سوئی‌دیگر، ساواک که به‌دنبال کسب مشروعیت برای سرکوب قیام 15 خرداد می‌گشت و همچنین ایدئولوژی جریان چپ مارکسیستی حزب توده را درست نقطۀ مقابل روحانیون می‌دانست، خواهان فهم تمایل درونی این حزب نسبت به واقعۀ 15 خرداد شد تا شاید بتواند از اندک باقیماندۀ افراد حزب منحله به نفع خود هواخواهانی پیدا کند.
در یکی از اسناد آمده است: پس از وقایع روز 42/3/15 مامورین ویژه با افراد جدید و قدیم حزب توده تماس گرفته بود و درباره پیش‌آمد روز مزبور مباحثه نموده‌اند افراد فعال فعلی معتقدند زد و خورد و شلوغی روز فوق بسیار خوب بود و به‌خصوص که نهضت ضد دولتی و شاه را در برداشته است و اینکه اخلالگران وسایل عمومی از قبیل تلفن، صندوق‌های پستی، گیشه‌های تلفن و اتوبوسرانی را خراب کرده‌اند ابراز تنفر می‌نمایند. عده‌ای دیگر از افراد فوق برای جلب نظر روحانیون اظهار می‌دارند (جانشین شمرو یزید و معاویه که شاه باشد معلوم شد) و از اینکه دولت دستور تیراندازی داده ابراز تنفر می‌نمایند و بدگویی می‌کنند. درباره اینکه دولت شوروی و خبرگزاری تاس با اصلاحات موافق و رادیوی پیک ایران نظر مخالف دارد اظهار می‌دارند اعضاء حزب به این‌کار توجه نداشته و معتقدند هر تظاهری که مخالف دولت و شاه باشد با آن موافق‌اند.
طبقه کارگران متمایل و فعال حزب معتقدند دستگیری خمینی توسط دولت کار خوبی نبود و نتیجه نخواهد گرفت و کاری هم از پیش نخواهد برد و این کارها برای آزمایش صورت گرفته است و مردم از دربار راضی نیستند و دستگاه قابل دوام نیست و برای اثبات ادعای خود دست به شایعه‌سازی زده‌اند همین دسته اظهار می‌دارند نهضت ضد شاه زیادشده و دیگر مردم فریب نخواهند خورد و مدعی‌اند دعوت دربار در روز تاسوعا و عاشورا در کاخ گلستان زیاد مورد استقبال مردم قرار نگرفته و وعاظ اسمی از شاه نبردند فقط یک‌نفر واعظ که گروهبان بود برای شاه دعا کرد.
نظریه. به مامورین دستور داده‌شده که خط مشیء افراد را در این جریانات و بعدها تعیین و گزارش نمایند.
