کد خبر: ۹۳۱۵
افسران توده‌ای در ارتش شاهنشاهی
چگونه یک حزب سیاسی در نیروی نظامی نفوذ کرد؟
۷۰ سال پیش در چنین روزی، ۲۰ شهریور ۱۳۳۳، سازمان نظامی حزب توده ایران کشف و اعضای آن دستگیر شدند؛ تشکیلاتی مخفی که دست‌کم از سال ۱۳۲۱ تشکیل شده بود، برای حزبی که تا سال ۱۳۲۷ فعالیت علنی داشت. سازمانی که نقش «سپر و شمشیر» را برای حزب توده داشت؛ سپری دفاعی برای کسب اطلاع، پیشگیری از حملات سازماندهی‌شده به حزب و خنثی یا کم‌اثر ساختن آن و شمشیر برای دفاع در برابر این حملات و در صورت لزوم، وارد آوردن ضربهٔ متقابل. نفوذ یک حزب سیاسی درون ارتش کشور که پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ کشف و افشا شد.
پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در ابتدا دانشکده افسری عمده‌ترین کانون فعالیت افسران توده‌ای به شمار می‌آمد؛ بر اثر تلاش و فعالیت سرهنگ عبدالرضا آذر و سرگرد علی‌اکبر اسکندانی، شمار قابل توجهی از افسران و دانشجویان جذب و در تشکیلات نظامیان حزب توده که به تدریج شکل می‌گرفت، سازماندهی شدند. از مهم‌ترین موفقیت‌های سرهنگ آذر در جذب افسران ناسیونالیست، جذب گروه سروان خسرو روزبه (شامل ستوان ابوالحسن عباسی، سروان یوسف مرتضوی، ستوان احمدعلی رصدی اعتماد، ستوان عبدالحسین آگاهی و…) در سال ۱۳۲۳ است. در رسته هوایی دانشکده افسری نیز سروان ابوالحسن رحمانی و سروان خلبان محمدباقر آگهی فعالیت چشمگیری داشته و در جذب افسران و دانشجویان هوایی موفقیت بسیاری به دست آوردند. از افسرانی که تا سال ۱۳۲۳ به عضویت تشکیلات نظامیان حزب توده درآمدند می‌توان به سرگرد شکی، سرگرد عظیمی، سروان حاتمی، سروان طغرایی، ستوان‌ها پرویز اکتشافی، مرتضی زربخت، علی جودی، حسن نظری، عنایت‌الله رضا، شاهسار، شمس‌الدین بدیع تبریزی، محمد پورهرمزان، رحیم بهزاد، سید تقی موسوی فشنگچی، ناظم ناوی، محمدعلی بهمنیه، عباس سغایی، نصرالله پزشکیان، غلامرضا دبیرنیا، غلامحسین بیگدلی، قربانعلی آرین‌تاش و… اشاره کرد. (سازمان افسران حزب توده ایران، محمدحسین خسروپناه، نشر شیرازه، ص ۲۱)
سازمان افسران حزب توده ایران در نیمه مهرماه ۱۳۳۳ با بازداشت اغلب اعضای آن به استثنای چند نفر که به ابتکار خودشان مخفی شدند، متلاشی شد.
۲۰ شهریور ۱۳۳۳ در واقع روزی است که اعلامیه سرتیپ تیمور بختیار، فرماندار نظامی شهرستان تهران منتشر شد که اطلاع می‌داد:
۲۰ شهریور ۱۳۳۳ در واقع روزی است که اعلامیه سرتیپ تیمور بختیار، فرماندار نظامی شهرستان تهران منتشر شد که اطلاع می‌داد:
«از مدت‌ها پیش استنباط شده بود که عوامل حزب توده در داخل قوای انتظامی رخنه نموده و برای کسب اطلاع و خنثی نمودن اقدامات قوای انتظامی و همچنین به منظور اخلال در صفوف ارتش، ژاندارمری، شهربانی و ایجاد تشنج و نارضایتی بین افسران اقدامات مزدورانه دامنه‌داری به عمل می‌آوردند و روز‌به‌روز نفوذ عوامل مخفی آن‌ها در داخل سازمان‌های انتظامی کشور رو به توسعه و شبکه جاسوسی آن‌ها رو به تکامل و تقویت می‌رفت. این موضوع از درج بعضی اطلاعات محرمانه مربوط به سازمان‌های انتظامی در روزنامه‌ها و اعلامیه‌های حزب منحله توده کاملاً روشن و یقین حاصل شده بود که عوامل آن‌ها توانسته‌اند عده‌ای از افسران ضعیف و سست عنصر را اغفال و آن‌ها را آلت‌دست و وسیله انجام اعمال خیانتکارانه خود قرار داده وادار به جاسوسی در داخل ارتش، شهربانی، ژاندارمری به نفع خود بنمایند. برای قطع این نفوذ شوم و برای تصفیه سازمان‌های انتظامی از عناصر فرومایه و خائن و برای بیرون راندن جاسوسان از داخل صفوف ارتش و ژاندارمری و شهربانی، مأموران مخفی و مخصوص بالاخره موفق شدند که سازمان مخفی آن‌ها را کشف کرده و چند نفر از افسران خیانتکار که خود را در اختیار خائنین گذارده و جاسوسی می‌کردند با مدارک لازم دستگیر کنند… اکنون کلیه افسرانی که عضو سازمان نظامی حزب توده بوده‌اند و در داخل ارتش، شهربانی، ژاندارمری به نفع آن‌ها و تحت رهبری عوامل حزب منحله توده فعالیت و جاسوسی می‌کردند شناخته و بازداشت گردیده‌اند… اکنون فرمانداری نظامی می‌تواند به اطلاع هم‌میهنان برساند که با دستگیری این عده از افسران که ناخلفی و ناجوانمردی را به حد اعلاء رسانیده و طبق مدارک متقن به نفع دیگران و به ضرر کشور جاسوسی می‌کرده‌اند ریشه نفوذ حزب منحله توده در داخل سازمان‌های انتظامی قطع و جاسوس‌های فرومایه آن‌ها از صفوف این سازمان‌ها بیرون رانده شده‌اند… مقدمات محاکمه دستگیرشدگان کاملاً آماده و خائنین طبق قانون به سزای اعمال و خیانت‌های خود خواهند رسید.» (روزنامه کیهان، شماره ۲۰ شهریور ۱۳۳۳، ص ۲)
کمتر از یک ماه بعد در ۱۲ مهر ۱۳۳۳ محاکمه آن‌ها پشت درهای بسته آغاز شد و تا سال بعد احکام آن‌ها صادر شد. ۲۷ نفر از آن‌ها محکوم به اعدام شدند؛ حتی مرتضی کیوان به عنوان غیرنظامی نیز در این دادگاه‌ها محکوم به اعدام و در ۲۷ مهرماه ۱۳۳۳ تیرباران شد. ۵۰ افسر و دو غیرنظامی محکوم به اعدام شدند و با یک درجه تخفیف حبس ابد گرفتند. ۸۹ افسر و ۳ غیرنظامی محکوم به زندان ابد با کار، ۱۱۵ نفر از افسران محکوم به ۱۵ سال زندان مجرد با کار، ۷۹ نفر محکوم به ۱۰ سال زندان مجرد و بقیه به زندان‌های کوتاه مدت محکوم شدند.
خسرو روزبه، آخرین بازمانده سازمان افسران نیز در ۱۵ تیرماه ۱۳۳۶ دستگیر و در ۲۱ اردیبهشت ۱۳۳۷ اعدام شد و فعالیت‌های حزب توده مدت کوتاهی پس از دستگیری روزبه به محاق رفت. (سازمان افسران حزب توده، صص ۲۲۵-۲۲۴)
نورالدین کیانوری سال ۱۳۵۹ در جزوه «حزب توده ایران و دکتر محمد مصدق» در پاسخ به این انتقاد که چرا حزب توده از «۶۰۰ افسر حاضر به جنگ» در جریان کودتای ۲۸ مرداد بهره‌گیری نکرده، نوشت که تعداد اعضای سازمان افسری حزب توده در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ جمعاً ۴۶۶ نفر بودند که ۴۲۹ نفر از آن‌ها بازداشت و محکوم و ۳۷ نفر از آن‌ها فراری شدند.
به نوشته دبیرکل حزب توده ایران، از این افراد بخش مهمی دانشجوی دانشکده افسری و هوایی، پزشک و مهندس و قاضی و کارمند اداری بودند. افسران توده‌ای در تهران که پس از حذف پزشک و دانشجو، ۱۴۵ نفر می‌شدند، عده زیادی در مشاغل قضائی، دادرسی ارتش، مشاغل اداری و مراکز اطلاعاتی، یعنی در مشاغل غیرعملیاتی نظامی قرار داشتند. در لشگر گارد شاهنشاهی، به تعبیر کیانوری خطرناکترین واحد نظامی، حزب توده ۳ یا ۴ نفر هوادار داشت.
او با این آمار خواسته بی‌عملی حزب توده در جریان کودتا را توجیه کند با این توضیح که «آنچه حزب ما در ۲۸ مرداد در اختیار داشت، منحصر می‌شد به چند تفنگ، ده دوازده سلاح کمری، مقداری نارنجک و ۱۵۰ بازوکای ضدتانک». به گفته او تا ۲۸ مرداد مسأله ساخت نارنجک از حدود تدارک مقدماتش فراتر نرفته بود و پس از کودتا به طور جدی دنبال شد. چنانکه حزب توانست به کمک گروه فنی مأمور این کار، ۱۲ هزار نارنجک قابل استفاده تهیه کند «ولی به علت سر باز زدن نیروهای وابسته به جبهه ملی از هرگونه مقاومت در برابر رژیم کودتا، تغییر شرایط سیاسی و شکست‌هایی که بر اثر تثبیت رژیم کودتا به سازمان ما وارد آمد، امکان بهره‌گیری از این زحمات پیدا نشد. اینکه گفته شده است که گویا حزب در ۲۸ مرداد ۱۲ هزار نارنجک ساخت خود داشته، به کلی دروغ است.»
خسرو روزبه، آخرین بازمانده سازمان افسران نیز در ۱۵ تیرماه ۱۳۳۶ دستگیر و در ۲۱ اردیبهشت ۱۳۳۷ اعدام شد و فعالیت‌های حزب توده مدت کوتاهی پس از دستگیری روزبه به محاق رفت. (سازمان افسران حزب توده، صص ۲۲۵-۲۲۴)
نورالدین کیانوری سال ۱۳۵۹ در جزوه «حزب توده ایران و دکتر محمد مصدق» در پاسخ به این انتقاد که چرا حزب توده از «۶۰۰ افسر حاضر به جنگ» در جریان کودتای ۲۸ مرداد بهره‌گیری نکرده، نوشت که تعداد اعضای سازمان افسری حزب توده در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ جمعاً ۴۶۶ نفر بودند که ۴۲۹ نفر از آن‌ها بازداشت و محکوم و ۳۷ نفر از آن‌ها فراری شدند.
به نوشته دبیرکل حزب توده ایران، از این افراد بخش مهمی دانشجوی دانشکده افسری و هوایی، پزشک و مهندس و قاضی و کارمند اداری بودند. افسران توده‌ای در تهران که پس از حذف پزشک و دانشجو، ۱۴۵ نفر می‌شدند، عده زیادی در مشاغل قضائی، دادرسی ارتش، مشاغل اداری و مراکز اطلاعاتی، یعنی در مشاغل غیرعملیاتی نظامی قرار داشتند. در لشگر گارد شاهنشاهی، به تعبیر کیانوری خطرناکترین واحد نظامی، حزب توده ۳ یا ۴ نفر هوادار داشت.
او با این آمار خواسته بی‌عملی حزب توده در جریان کودتا را توجیه کند با این توضیح که «آنچه حزب ما در ۲۸ مرداد در اختیار داشت، منحصر می‌شد به چند تفنگ، ده دوازده سلاح کمری، مقداری نارنجک و ۱۵۰ بازوکای ضدتانک». به گفته او تا ۲۸ مرداد مسأله ساخت نارنجک از حدود تدارک مقدماتش فراتر نرفته بود و پس از کودتا به طور جدی دنبال شد. چنانکه حزب توانست به کمک گروه فنی مأمور این کار، ۱۲ هزار نارنجک قابل استفاده تهیه کند «ولی به علت سر باز زدن نیروهای وابسته به جبهه ملی از هرگونه مقاومت در برابر رژیم کودتا، تغییر شرایط سیاسی و شکست‌هایی که بر اثر تثبیت رژیم کودتا به سازمان ما وارد آمد، امکان بهره‌گیری از این زحمات پیدا نشد. اینکه گفته شده است که گویا حزب در ۲۸ مرداد ۱۲ هزار نارنجک ساخت خود داشته، به کلی دروغ است.»
