سیری در سیره سیاسی آیت‌الله مرعشی نجفی در دوران نهضت اسلامی

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- هادی اسفندیاری؛ آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از جمله مراجع تقلیدی است که در دهه 40 پس از رحلت آیت‌الله العظمی بروجردی از مراجع تراز اول حوزه‌های علمیه محسوب می‌شد. آیت‌الله مرعشی از اوان طلبگی هم‌حجره‌‌ امام و رفیق قدیمی ایشان بود. با آغاز نهضت اسلامی همگام با سایر علما و مراجع به پشتیبانی از امام خمینی و نهضت اسلامی پرداخته و با بیانیه‌ها و اعلامیه‌های خود اعتراضات و اقداماتی را علیه رژیم پهلوی صورت داد. این نوشتار درصدد مرور اقدامات، مواضع و فعالیت‌های آیت‌الله مرعشی نجفی در دوران نهضت اسلامی و مبارزه علیه رژیم پهلوی است.

پیشینه سیاسی آیت‌الله مرعشی نجفی

 آیت‌الله مرعشی نجفی از معدود علمایی بود که حوادث سیاسی دوران خود را به خوبی درک کرده بود و حتی در چند ماهه حضور خود در تهران در ایام جوانی با مرحوم آیت‌الله مدرس ارتباطاتی داشت. بُعد دیگر شخصیت آیت‌الله مرعشی نجفی در رابطه ایشان با فدائیان اسلام بود.

حمایت آیت‌الله مرعشی از مبارزان انقلابی در طول مبارزه از نواب صفوی گرفته تا آیت‌الله قاضی طباطبایی در نوع خود جالب توجه است. در همین رابطه حجت‌الاسلام سید محمود مرعشی فرزند آیت‌الله مرعشی نجفی اینگونه نقل می‌کند: «فدائیان اسلام در قم با مرحوم آسید محمدتقی خوانساری- از آیات ثلاث- خیلی ارتباط داشتند و در مرتبه بعدی با مرحوم ابوی در ارتباط بودند. نامه‌های زیادی از سوی اعضای فدائیان اسلام از جمله مرحوم نواب صفوی و مرحوم واحدی داشتیم که بعضی از آن‌ها موجود و چاپ شده است. یادم هست که مدت دو ماه مرحوم خلیل طهماسبی مخفیانه در منزل ما بود؛ چون خیلی دنبالش بودند. والده برای ایشان غذا درست می‌کردند و نمی‌گذاشتند هیچ کس بفهمد.

نکته دیگر در ارتباط با فدائیان این است که مرحوم نواب صفوی را ابتدا در مسگرآباد دفن کردند، ولی عده‌ای آمدند و از ابوی برای نبش قبر و انتقال ایشان به قم کسب تکلیف کردند. مرحوم والد هم مشروط بر این‌که جسد به همراه خاک اطراف آن برداشته شود و به هم نخورد، اجازه دادند. آن‌ها نیز همین کار را کردند و ابوی ما ساعت یک بعد از نیمه شب رفتند و مجدداً بر او نماز میت خواندند و همان‌جا دفن کردند. هیچ‌کس هم این را نمی‌دانست. غرض اینکه خیلی پدر ما به این‌ها علاقه داشت.»[1]

هم‌پای امام در آغاز مبارزه

 در ماجرای تصویبنامه‌ انجمن‌های ایالتی و ولایتی در دولت اسدالله علم، ایشان همپای سایر مراجع مراتب اعتراض خود را اعلام داشته و در جواب نخست‌وزیر با ابراز تأسف از چنین طرح‌ها و لایحه‌ای خواستار لغو سریع این تصویبنامه شدند.

همچنین ایشان در پی حوادث حمله به مدرسه‌ فیضیه و مدرسه‌ طالبیه تبریز در اطلاعیه‌ای ابراز همدردی کردند و بیان داشتند: " اینجانب تا کنون به وسیله‌ اعلامیه یا وسائل دیگر مضرات و عواقب وخیمه‌ این جریانات وحشیانه را گوشزد اولیای امور و علاقمندان به استقلال مملکت و دیانت نموده و مترصد تنبه آنان بوده و آنی ساکت ننشسته‌ام".[2] علاوه براین آیت‌الله مرعشی‌نجفی رفته رفته الفاظ تندتری را در تهدید رژیم پهلوی به کار می‌گیرند. در همین زمینه در اعلامیه‌ای به مناسبت چهلم حادثه فیضیه با اشاره به آیه "  اِنّ ربک لبالمرصاد " ابراز می‌دارند که «اولیای امور بدانند جرم آن‌ها غیر قابل عفو است و خدای جلیل انتقام آن‌ها را خواهد گرفت.»[3]

اقدام به موقع آیت‌الله مرعشی در قیام  15 خرداد

 در جریان دستگیری امام خمینی در قیام 15 خرداد 1342، آیت‌الله مرعشی از اولین کسانی بود که به این اقدام رژیم واکنش نشان داده و سخنان مهمی در حمایت از امام بیان داشت. آیت‌الله مرعشی در این واکنش  بر دفاع از اسلام تا آخرین قطه خون تأکید کرده و عنوان می‌کند: «خون ما رنگین‌تر از خون برادر عزیزمان آیت‌ا... خمینی نیست و مادامی که ایشان را صحیح و سالم به دست ما ندهند، دست از اقدام برنمی‌داریم و تا آخرین قطره‌ خون خود از حریم اسلام دفاع خواهیم نمود.»[4]

به بیان حجت‌الاسلام سید محمود مرعشی اولین اطلاعیه در 15 خرداد از بیت آیت‌الله مرعشی نجفی صادر شد. علاوه بر این آیت‌الله مرعشی در کنار حاج آقا مصطفی خمینی در اعتراض به دستگیری امام همراه با مردم در صحن حرم حضرت معصومه(س) متحصن شد. حسن روحانی در خاطرات خود فضای تحصن را اینگونه روایت می‌کند: «حاج آقا مصطفی، تحت‌الحنک انداخته بود که معنی آن اعلام عزا بود. حاج آقا مصطفی و جمعیت آمدند و در ایوان روبه‌روی حرم، یعنی ایوان سمت شرقی نشستند. کم‌کم علما و بزرگان و مراجع نیز وارد صحن شدند. در سمت جنوب این ایوان، منبری گذاشته بودند و افرادی بالای منبر در حال ایستاده سخنرانی می‌کردند. بعد از دقایقی آقای مرعشی نجفی وارد شد و عده‌ای از علما نیز از بیوت مراجع دیگر آمدند.»[5]

وقتی دایره اعتراضات به رژیم پهلوی وسعت بیشتری یافت عده‌ای از مراجع و علما در اقدامی جمعی به تهران مهاجرت می‌کنند. آیت‌الله مرعشی نیز در زمره مهاجرینی بود که در تهران به منزل آیت‌ا...خوانساری وارد شده و مورد ملاقات و التفات مردم و علما قرار گرفت و پس از یک ماه و نیم تلاش برای آزادی امام خمینی در اطلاعیه‌ای درصدد آگاه نمودن و بیدار نگهداشتن جامعه برآمد و با اعلام بیزاری از رژیم پهلوی، خطاب به مردم نوشت: «بدانید که دستگاه جبار برای رسیدن به مقاصد شوم خود از هیچگونه ظلم و ستم و تعدی و تجاوز دریغ نمی‌نمایند.»[6]

هوشیاری و دقت نظر آیت‌الله مرعشی در ایام مهاجرت به تهران شعله مبارزه را همچنان برافروخته نگه‌داشت. در دوران دستگیری امام خمینی، طی شایعاتی که از طرف مطبوعات رژیم پهلوی مبنی بر توافق دولت با امام و آزادی با قید و شرط ایشان طبق توافق، پخش شد، آیت‌ا...مرعشی در اقدامی به‌هنگام و بجا ملت را از نقشه شوم رژیم آگاه کرده و ساختگی بودن اطلاعیه را به اطلاع مردم رسانده و رسوائی دیگری را برای رژیم پهلوی رقم زد.[7]

تأثیر این اطلاعیه و اقدام آیت‌الله مرعشی تا جایی بود که نقشه‌های رژیم پهلوی برای شایعه سازش امام با دستگاه را نقش بر آب کرد. گزارشگر ساواک در گزارشی با اذعان به این مطلب که « آقای نجفی از علمای تراز اول قم هستند» می‌نویسد: « در پاسخ اطلاعیه‌ای که سازمان امنیت در مورد آزادی آقای خمینی و تعهد ایشان مبنی بر عدم مداخله در امور سیاست دادند، [آیت‌الله مرعشی نجفی] اطلاعیه‌ای منتشر و در آن شدیداً به تشکیلات ساواک و اهانت ایشان به مقام روحانیت تاخته است.» به اعتراف دستگاه امنیتی رژیم پهلوی « این اطلاعیه سوءظن و تردیدی که بسیاری از مؤمنین در مورد آقای خمینی ایجاد کرده بود، برطرف ساخت.»[8]

دستور به بسیج مردمی در جریان کاپیتولاسیون

 در جریان اعتراض به لایحه‌ مصونیت مستشاران آمریکایی، آیت‌الله مرعشی بلافاصله بعد از سخنانی در جمع طلاب در روز میلاد حضرت زهرا(سلام‌ا...علیها) با جمله "عید ما را عزا کردند" اعتراض خود را به ذلت‌پذیری رژیم پهلوی بیان می‌کند.[9] اما ایشان به این امر بسنده نکرده و با اوج‌گیری مبارزات لحن شدیدتری در مقابل اقدامات خلاف شرع و قانون رژیم اتخاذ کرده و در اعلامیه‌ خود از همه‌ مردم خواست که بیش از این صبر و تحمل نکنند و برای حفظ دین و استقلال مملکت خود اعتراض و انزجار خود را ابراز نمایند.[10] در واقع آیت‌الله مرعشی در این بیانیه رسماً مردم را به ادامه مبارزه و تظاهرات علیه رژیم پهلوی دعوت می‌کند.

با تبعید امام خمینی به ترکیه در 13 آبان 1343 ، حاج‌آقا مصطفی خمینی در جریان رایزنی و کسب مشورت با علما به بیت آیت‌ا... مرعشی می‌رود که ساواک با حمله به خانه ایشان و ورود از طریق پشت‌بام، حاج آقا مصطفی را دستگیر می‌کند.[11]

پس از انتقال امام از ترکیه به عراق، آیت‌الله مرعشی نجفی همچنان ارتباط خود را با امام حفظ کرده و پشتیبانی خود از نهضت اسلامی را عنوان می‌کند. حجت‌الاسلام سید محمود مرعشی که از اولین کسانی بود که از طرف آیت‌الله مرعشی برای دیدار با امام به نجف رفت، از نامه‌ای می‌گوید که مأموریت رساندن آن به امام را داشت: « متن آن نامه را نگه نداشتیم اما مضمون آن یادم است که نوشته بودند، من واقعاً از اینکه چنین حالتی پیش آمده متأسفم، اما اولاً تشرف شما به عتبات خوب است. به این دلیل که بعضی‌ها که در نجف می‌نشستند و می‌گفتند علمای قم بی‌سوادند،در این فرصت بفهمند که حضرت‌عالی یکی از تربیت‌شده‌های حوزه قم هستید. دوم این‌که مطمئن باشید تا آخر پشتیبان شما هستم. اگرچه من کسی نیستم اما آمادگی دارم بی‌هیچ توقعی در خدمت شما باشم.»[12]

عصبانیت ساواک از نفوذ کلام آیت‌الله مرعشی نجفی

 مشی سیاسی اجتماعی آیت‌الله مرعشی نجفی به گونه‌ای بود که همواره با مردم به ویژه بازاریان رابطه تنگاتنگی برقرار می‌کرد. اقامه نماز جماعت در حرم حضرت معصومه(س) توسط ایشان، فرصت بسیار مطلوبی برای گسترده شدن این ارتباط بود. به همین دلیل ساواک که پس از تبعید امام خمینی حساسیت ویژه‌ای روی اقدامات و بیانات مراجع تقلید پیدا کرده بود، به خوبی پی به محبوبیت آیت‌الله مرعشی در میان عامه مردم می‌برد.  

در لابه‌لای اسناد مرتبط با پرونده آیت‌الله مرعشی نجفی در ساواک به وضوح عصبانیت مأموران امنیتی رژیم از آزادی عمل و قدرت نفوذ ایشان مشاهده می‌شود. گزارشگر ساواک در یکی از این گزارش‌ها معتقد است « وجود آیت‌الله نجفی در وسط بازار و آزادی عملی که در ملاقات با معممین و روحانیون دارد موجبات تقویت او را فراهم آورده و چنانکه مشهور است از هیچگونه مخالفتی با خواسته‌های دولت کوتاهی نمی‌کند.»[13] این نفوذ کلام به گونه‌ای بود که به تعبیر ساواک « با دستور ایشان بازار قم بلافاصله تعطیل می‌شود.»

بر همین اساس ساواک طرح مخدوش کردن چهره‌ ایشان را پی‌ریزی می‌کند و با پخش شایعاتی جهت لطمه وارد کردن به وجهه‌ آیت‌الله مرعشی نجفی برای جلوگیری از اقامه‌ نماز جماعت ایشان در حرم مطهر، اقدام می‌کند. از جمله آنکه در سال 1349 به مناسبت عید هدایای شاهنشاهی از دربار برای وی می‌فرستند، که آیت‌الله مرعشی با هوشمندی تمام نمی‌پذیرد.[14]

حضور در صحنه در آستانه پیروزی انقلاب

آیت‌ا...مرعشی که از ابتدای نهضت اسلامی یار همیشگی و حامی صدیق امام و یارانش بودند در روزهای اوج‌گیری مبارزات نقش شرعی و وظیفه دینی خود را ایفا می‌کردند. به استناد خاطرات و یادمانده‌های انقلابیون شهادت حاج‌آقا مصطفی خمینی در آبان ماه 1356 نقطه آغازی بر اوج‌گیری مبارزات نهضت اسلامی بود. پیشگامی آیت‌الله مرعشی در این عرصه تاریخی به نوعی است که اولین مجلس ترحیم آیت‌الله سید مصطفی خمینی در حسینیه‌ آیت‌‌الله مرعشی‌نجفی برگزار می‌شود.[15] همچنین در حوادث پسینی این رویداد، آیت‌الله مرعشی نجفی در موارد مقتضی با ارسال نامه‌ها و صدور اعلامیه‌هایی سعی در حمایت و تحکیم قدرت انقلابیون دارد.

این مرجع تقلید در آستانه پیروزی انقلاب و ورود امام به ایران در اطلاعیه‌ای خواستار حفظ وحدت کلمه و اتحاد ملت می‌شود و عموم مردم را نسبت به آفت‌ها و صدماتی که احتمال دارد از جانب دشمنان وارد شود، آگاه می‌کنند. همچنین ایشان با غیرقانونی خواندن دولت خطر راه انداختن راهپیمایی قلابی توسط حکومت را می‌دهند و مردم را به هوشیاری فرا می‌خوانند. ایشان در فراز دیگری اقدام دولت در بستن فرودگاه و ممانعت از ورود امام را لکه ننگ دیگری بر دامن حکومت می‌داند.[16]

 با نزدیک شدن به ایام پیروزی انقلاب اسلامی آیت‌الله مرعشی نجفی با تشخیص ضروری دانستن حضور خود، در صحنه‌های عمومی مبارزه وارد می‌شوند. یکی از این قبیل اقدامات را می‌توان حضور ایشان در تحصن روحانیون در دانشگاه تهران در بهمن ماه 1357 عنوان کرد که عرصه را برای دلگرمی مبارزان و ادامه مبارزات تا ورود امام خمینی هموار می‌کرد.