بازخوانی خیزش علما و مردم در پی اولتیماتوم روسیه

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی-رحمن حسنوند؛ هنگامی که مجلس نوپای مشروطه برای اصلاح اداره کشور تصمیم گرفت از کارشناسان کشورهای مختلف استفاده کند، دو دولت روس و انگلیس از این اقدام سخت عصبانی شدند. مورگان شوستر با اختیارات ویژه مجلس، شروع به انجام اصلاحات در امور مالی و اداره گمرکات کرد. روسیه با دو اولتیماتوم، ایران را تهدید کرد و خواستار اخراج شوستر شد. اولتیماتوم روسیه تزاری به مجلس و دولت ایران پیامدهای دراز آهنگی را در پی داشت. این اقدام مداخله گرایانه روسیه تزاری به عنوان دولتی بیگانه روح استکبارستیزی ملت ایران را بیدار کرد. این رویداد را باید در زمره مهمترین وقایع سیاسی تاریخ ایران قلمداد نمود.

واکنش علما و مردم به اولتیماتوم روس

روز هشتم آذر1290 دولت روس طی اولتیماتومی برای قبول سه شرط ذیل به دولت ایران 48 ساعت مهلت داد:

1- اخراج شوستر و لکفر از ایران؛

2- کسب موافقت قبلی از دولت‌های روس و انگلیس برای استخدام اتباع خارجی؛

3- پرداخت هزینة و خسارت لشکرکشی روسیه به ایران.

این اولتیماتوم با مخالفت مردم، مجلس و روحانیون روبه‌رو شد. پس از پذیرفتن اولتیماتوم چندی بعد مجلس دوم نیز منحل گردید. این عمل بارقه های امید را در دل مردم رو به خاموشی برد و روحیه مشروطه خواهان و ملیون به شدت تضعیف گردید. در این میان علمای تبریز اما دست به مقاومت زده با عمال و سالدات (نیروی نظامی روس) وارد نبرد شدند.

علمای تبریز مردم را علیه روس ها برانگیختند و خود نیز به صفوف مبارزین پیوستند. ارتش روس به سمت تبریز روانه شد. اما با وجود مقاومت دلیرانه مردم تبریز به رهبری علما و روحانیون و آزادی خواهان، روس ها موفق به اشغال تبریز شدند.

در پی مقاومت چند روزه در تبریز در برابر حمله روسیه تزاری، بیش از 1200 تن از مردم به شهادت رسیدند.[1] و پس از شکست مقاومت تبریز چند تن از علما و آزادی خواهان در ملاء عام توسط نیروهای روس اعدام شده و به شهادت رسیدند.[2]

در سایر مراکز مقدسه شیعه همچون خراسان و نجف، علمای شیعه به این ماجرا واکنش نشان داده و اقدام به صدور بیانیه کردند. در این میان، سید اسماعیل صدر و آقا نجفی قوچانی که از علمای طراز اول و از همراهان آخوند خراسانی بودند شور و هیجانی بزرگ را در میان مردم پدید آوردند.[3]

در استرآباد (گرگان) حاج شیخ محمدحسین مقصودلوی استرآبادی به عنوان روحانی و عالمی سیاستمدار و آشنا به شرایط سیاسی ایران قاجاریه نسبت به اولتیماتوم روس واکنش نشان داد و طی یک نطق کوتاه در مجلس مخالفت جدی خود را با اولتیماتوم روسیه ابراز داشت. این در حالی بود که وی در دوران استبداد صغیر از طرف دستگاه سلطنتی مورد تعقیب و آزار بود و از جمله چهره های شاخص آزادی خواه و مشروطه طلب در استرآباد به حساب می آمد.[4]

در میان اسامی شهدای تبریز نام چند تن از روحانیون و علمای مبارز که عمده رهبری قیام را برعهده داشتند به چشم می خورد؛ روحانیونی همچون ثقةالاسلام تبریزی، شیخ سلیم، ضیاء العلماء، میرزا حاج آقا رضازاده همگی در اشغال تبریز به شهادت رسیدند.[5]

این مسأله بیانگر شدت خشم و دشمنی استعمار و استکبار خارجی از ملت ایران بود؛ مبارزه علما با قوای بیگانه و نقش سازنده آن در سازماندهی قیام‌های مردمی دشمنی کینه توزانه دشمن را علیه آنها برانگیخت. اگر بخواهیم در یک نگاه کلی به عملکرد روحانیت در قبال اولتیماتوم روس نگاه کنیم باید آن را در سه مولفه خلاصه کنیم.

اول آنکه بعد از اولتیماتوم روس و پذیرش آن توسط دولت و انفعال مجلس ایران، علیرغم مخالفت با آن، این علمای امامیه و مراجع شیعه بودند که توانستند در مقابل دستگاه جابرانه روس ایستادگی کرده و درس ایستادگی و مقاومت در برابر استعمار را در میان جامعه سیاسی نهادینه کنند.

دوم آنکه تاثیر علمای شیعه به این شکل به انسجام نهایی رسید که، هم گروه ها و نیرو های سیاسی داخلی به چشم یک نیروی اثرگذار به آنها می نگریستند و هم دولت های خارجی از آن پس با یک قدرت منسجم و تاثیرگذار داخلی که جدای از احزاب سیاسی است روبرو می شدند.

سوم آنکه پس از اولتیماتوم روس، هم روحانیت به نقش مهم خویش در عرصه بین الملل واقف گشت و هم مردم نیرویی را فرای نیروی دولتی متصور شدند که می تواند به عنوان یاور مردم عمل کند.

پی‌نوشت‌ها:

1-س.برادران اشکوهی.،میرزا اسدالله ضمیری،(۱۳۵۷)،یادداشت های میرزا اسدالله ضمیری،انتشارات ابن سینا،تهران، ص53-55

2- همان

3- رهدار،احمد،(1391)،اولتیماتوم روس و نقش علمای نجف،پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی،ش 166،ص163-125

4- مقصودلو،حسینعلی،(1363)،مخابرات استرآباد، نشر تاریخ ایران،ج دوم، تهران،ص781

5- یادداشت های میرزا اسدالله،همان،ص53.