از توافق تا کودتا؛ گزینه‌‌ای که انگلیس روی میز آمریکا گذاشت
پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ چنان‌که در یادداشت پیشین درباره‌ی زمینه‌های نقش‌آفرینی دولت انگلستان در ایجاد ایده‌ی کودتا برای سرنگونی دکتر محمد مصدق در سال ۱۳۳۲ توضیح داده شد و علل شواهد این نقش‌آفرینی بر پایه‌ی اسناد تاریخی تبیین شد، در نوشتار حاضر، متن مشروح مذاکرات هنری بایرود، دستیار وزیر خارجه‌ی آمریکا و متیوز درباره‌ی پیشنهاد انگلیسی‌ها پیرامون اجرای کودتا با وزیر امور خارجه فریمن متیوز خواهد بود. اسناد مربوط به این جلسه که پیشینه‌ی بسیار مفید و مفصلی از تلاش‌های دیپلماتیک انگلستان در راستای دخیل کردن دولت آمریکا در طرح و نقشه‌ی کودتا ارائه می‌کند، برای نخستین بار به زبان فارسی منتشر می‌شود.
سند اول: مشروح مذاکرات هنری بایرود و فریمن متیوز؛ پیشنهاد تشکیل کودتا در ایران
سطح محرمانگی: فوق سری
تاریخ: ۲۶ نوامبر ۱۹۵۲
منبع: اسناد عمومی وزارت عمومی خارجه
NARA, RG ۵۹, General Records of the Department of State, ۱۹۵۰-۵۴ Central Decimal File, File: ۷۸۸.۰۰/۱۱-۲۶۵۲
شرح سند:
در این سند، هنری بایرود با مافوق خود فریمن متیوز مذاکرات مفصلی درباره‌ی تلاش انگلستان نسبت به طراحی کودتا علیه دولت مصدق سخن می‌گوید. او در این مذاکرات خاطرنشان ساخته که اولین‌بار این ایده توسط انگلیسی‌ها در یک نامه که به تاریخ ۸ اکتبر ۱۹۵۲ نوشته شده مطرح گردید. پس از آن یک دیدار حضوری بین مقامات دو کشور برگزار شد که نتیجه‌ی بررسی‌های آن جلسه این بود که این اقدام چندان سودبخش و مؤثر نخواهد بود. یکی از مهم‌ترین مشکلات نبود جایگزین مناسب برای مصدق و خطر فرصت‌طلبی حزب توده از این موقعیت بود. یکی دیگر از بحث‌های مهم آن بود که آمریکا در آن موقعیت خلاف جهت منافع انگلستان در حال کمک‌رسانی به دولت مصدق بود. این سند برای درک موضع اصلی آمریکا نسبت به دولت مصدق و احتمال اثرگذاری بعدی انگلیسی‌ها بر آن موضع بسیار حائز اهمیت است. هنری بایرود در این سند فهرستی از نگرانی‌های خود را نسبت به پیشنهاد کودتای انگلیسی‌ها مطرح می‌کند و در نهایت متیوز را دعوت می‌کند تا خود دیداری با کریستوفر استیل سفیر انگلستان در آمریکا برگزار کند.
متن سند:
مسئله‌ی اصلی: وزارت خارجه‌ی انگلیس به ما اطلاع داده که در صورت موافقت دولت آمریکا و همکاری سازمان‌های اطلاعاتی انگلیس و آمریکا، تلاش برای کودتا در ایران و جایگزینی دولت مصدق با فردی "قابل‌اعتمادتر از او گزینه‌ی بهتری است. بحث‌های آزمایشی و مقدماتی در مورد عملی‌بودن چنین اقدامی مطرح شد ولی نمی‌توان جلوتر از این رفت مگر اینکه وزارت امور خارجه آمادگی جدی خود را برای درنظرگرفتن این پیشنهاد به‌عنوان یک سیاست عملیاتی مطرح کند. نمایندگان دستگاه اطلاعاتی درخواست بیانیه‌ی قطعی در این خصوص کرده‌اند.
تاریخچه‌ی ماجرا:
حتماً به یاد دارید که سفارت انگلیس در ۸ اکتبر، یادداشتی را به ما داد که راه‌های احتمالی مقابله با تهدید کمونیسم در ایران را بیان کرده بود. طبق دستور شما جک جرنیگان و سایرین از وزارت‌خانه و سیا، سه جلسه در این باره با نمایندگان اطلاعات سفارت انگلیس داشته‌اند. (اولین مورد در یادداشت جرنگان در ۲۳ اکتبر خلاصه شد.) از جمله اقدامات احتمالی ذکر شده در نوشته‌ی بریتانیایی‌ها، سازماندهی کودتا بود، اما در همان متن آمده که به دلیل نبود یک رهبر مناسب ایرانی، این اقدام «غیرقابل اجرا» است. با این حال، در جلسه‌ای که دیروز برگزار شد، سفارت انگلیس گفت که بررسی بیشتر، دولت انگلیس را به این نتیجه رسانده که یک کودتا ممکن است در حد توانایی‌های ما [دولت آمریکا] باشد و احتمالاً بهترین شانس ما برای نجات ایران است.
در حالی که برنارد باروز، نماینده‌ی سفارت، جزئیاتی از استدلال انگلیس ارائه نکرد، به نظر می‌رسد که وزارت‌خارجه [دولت انگلیس] به این نتیجه رسیده است. زیرا اولاً اطلاعات انگلیس [از ایران] گزارش داده است که سازمانی که بتواند این کار را انجام دهد در ایران وجود دارد و ثانیاً وزارت خارجه عملاً چشم اندازی از توافق نفتی با مصدق نمی‌بیند و امید چندانی به اینکه دولت او بتواند از تصرف کمونیست‌ها جلوگیری کند، ندارد.
به نظر نمی‌رسد که بریتانیایی‌ها نامزد خاصی را به عنوان رهبر کودتای پیشنهادی در ذهن داشته باشند. با قضاوت از بحث‌های اولیه‌ی ما با آن‌ها، به نظر می‌رسد که تمایل دارند فهرستی مرکب از سیاستمداران قدیمی و کهنه‌کار و ملی‌گرایان میانه‌رو تشکیل داده و با هم توافق کنیم. آن‌ها می‌گویند که سازمانی که با آن در تماس هستند نیز در مورد یک رهبر انعطاف‌پذیرتر با آن‌ها اشتراک عقیده دارد. با این حال، هیچ یک از مردانی که نام برده شد، شخصیتی واقعاً قوی به نظر نمی‌رسند که بتوانند از حمایت عمومی برخوردار باشند.
مأموران سیا بر این باورند که توانایی دولت جدید برای حفظ خود پس از کودتا به حمایت سریع سیاسی و مالی از سوی بریتانیا و ایالات متحده و انعقاد زودهنگام یک توافق نفتی بستگی دارد. ما دریافتیم که انگلیسی‌ها در این مورد همراه هستند. با این حال، دولت بریتانیا احتمالاً مایل نخواهد بود در راه حلوفصل منازعه‌ی نفتی با ایران، چیزی بهتر از پیشنهادهایی که آماده‌ی ارائه به دکتر مصدق است روی میز مذاکره با دولت جدید قرار دهد؛ بنابراین نتیجه‌ی کار به نگرش معقول‌تری که جایگزین دولت مصدق می‌شود، بستگی دارد. همچنین توانایی این دولت در بسیج افکار عمومی معتدل در ایران برای اجرایی‌شدن این پیشنهادات بسیار تأثیرگذار خواهد بود.
مباحثات:
مذاکرات درباره‌ی گزارش بریتانیا پیرامون احتمال کودتا، به صورت غیررسمی به درخواست صریح بریتانیا آغاز شد. تغییر در نگرش آن‌ها در مورد کودتا، اکنون عزم آن‌ها را برای یک اقدام بسیار فوری و قطعی جزم کرده است و به نظر می‌رسد نیاز به توجه جدی در سطح بالایی دارد. (سر کریستوفر استیل درخواست قرار ملاقاتی با شما برای بحث در مورد کل موضوع کرده است). در حال حاضر از ما خواسته شده تا بگوییم که آیا مایل به بررسی جدی این پیشنهاد هستیم یا نه. چرا که آژانس‌های عملیاتی مخفی باید بدانند که آیا ارزش آن را دارد که به مطالعه‌ی دقیق جنبه‌های فنی بپردازند؟ این کار مستلزم تبادل قابل توجهی از موارد بسیار حساس اطلاعاتی است. یا اینکه فکر می‌کنیم این پروژه باید اینجا و اکنون کنار گذاشته شود؟ دو نماینده‌ی اطلاعاتی بریتانیا به طور ویژه برای این بحث به واشنگتن آمده‌اند، اما اوایل هفته‌ی آینده می‌روند؛ مگر اینکه موضوع پیگیری شود.
ما می‌توانیم به طور جدی موافقت کنیم که پیشنهاد کودتا را بدون تعهد به اجرای نهایی آن بررسی کنیم، اما باید تأکید کنیم که حاضریم گام های قابل توجهی در این مسیر بر‌داریم. تصمیم نهایی برای انجام یا عدم انجام آن ممکن است تا اول ژانویه گرفته شود زیرا آژانس‌های مخفی می‌گویند آوریل آینده زمان خوبی برای آزمایش انجام این حرکت است و حدود چهار ماه آمادگی لازم است.
یکی از عناصری که در تصمیم‌گیری ما باید مورد توجه قرار گیرد این است که ما در حال حاضر به فکر اقدام یک‌جانبه برای کمک به دولت مصدق هستیم در صورتی که انگلیسی‌ها به توافق نفتی مورد قبول مصدق دست پیدا نکنند. یعنی عملاً غیرممکن است که با طرح‌هایی برای سرنگونی دکتر مصدق همراهی کنیم و در عین حال به او کمک علنی کنیم. بدیهی است که کمک ما تأثیری در تقویت دولت او خواهد داشت. در حالی که طرح پیشنهادی برای کودتا، مستلزم یک دوره تضعیف طراحی شده‌ی دولت اوست. یعنی لازم است او بی‌اعتبار شود و برای ایرانیان روشن گردد که نمی‌توانند از قدرت‌های غربی انتظار کمک داشته باشند. در هر صورت بعید به نظر می‌رسد که اگر ما به طور یک‌جانبه در جهتی متفاوت عمل کنیم، انگلیسی‌ها در تهیه و طراحی کودتا با همکاری ما موافقت کنند.
با توجه به این نکته‌ی آخر، غیر قابل تصور نیست که یکی از دلایل پیشنهاد بریتانیا، تمایل به جلوگیری از کمک یک‌جانبه‌ی آمریکا به مصدق باشد. آن‌ها ممکن است حتی یک توافق آزمایشی از سوی ما برای ادامه‌ی طرح کودتا را بپذیرند، و آن را به این شکل تفسیر کنند که ما ایده‌ی اقدام یک‌جانبه را کنار گذاشته‌ایم و این تفسیر ممکن است باعث شود که آن‌ها نسبت به پیشنهادات فعلی ما برای حلوفصل نفت انعطاف کمتری نشان دهند. در مقابل، امتناع ما از در نظر گرفتن طرح جدید کودتا، ممکن است آن‌ها را وادار کند تا تلاش‌های مصمم‌تری برای دستیابی به توافق با مصدق انجام دهند. اگر ما رویکرد انگلیس را نپذیریم، باید انتظار داشته باشیم که آن‌ها تأکید و عزم ما را در راستای فشار برای حل مناقشه‌ی نفتی با دولت مصدق درک کنند و در راستای مذاکرات وزیر خارجه و آقای ادن به مثابه‌ی تأکید بر عدم توافق طولانی مدت با دولت انگلیس، قبل از رسیدن آن‌ها به توافق با مصدق تعبیر شود.
یکی دیگر از ملاحظات بدیهی و حیاتی میزان اطمینانی است که از عدم افشاء مقدمات حرکت و ارتباط ما با آن‌ها و میزان موفقیت کودتا داریم. سیا معتقد است که این پروژه احتمالاً امکان‌پذیر است و می‌توان به گونه‌ای با آن برخورد کرد که ارتباط انگلیس و آمریکا با آن هرگز اثبات نشود. اما هرگز نمی‌توان در مورد چنین موضوعی، به ویژه در کشوری مانند ایران، اطمینان کامل داشت. بسیاری از چیزها ممکن است اشتباه پیش برود؛ باید فرض کرد که ایرانی‌ها انگلیسی‌ها را متهم به همدستی در هر گونه تحول سیاسی ناگهانی با یا بدون مدرک می‌کنند و این اتهام توسط بلوک شوروی و احتمالاً بسیاری از عناصر وابسته به آن‌ها تکرار می‌شود. روند عمومی وقایع در ایران به قدری پیوسته علیه غرب بوده که وقتی تغییرات ناگهانی متأثر از روش‌های غیرعادی به وجود می‌آید در نظر افکار عمومی به ضرر ما به نظر می‌رسد.
حتی اگر کودتا موقتاً موفقیت‌آمیز باشد، منجر به بیگانگی بیشتر توده‌ی مردم ایران و دیگر مردمان شرق نزدیک و آسیای جنوب شرقی با ما خواهد شد و در این صورت سود چندانی برای ما نخواهد داشت.
همچنین خطر واکنش خشونت‌آمیز احتمالی شوروی وجود دارد، به خصوص اگر کودتا از ابتدا کاملاً موفقیت‌آمیز پیش نرود. اگر برخی از رهبران جبهه‌ی ملی مانند کاشانی به حزب توده بپیوندند، و در جایی در استان‌های شمالی مستقر شده ادعا کنند که نماینده‌ی واقعی مردم ایران هستند، قطعاً وضعیت بدتری نسبت به امروز خواهیم داشت. این گروه بدون شک از حمایت قوی روسیه برخوردار خواهد بود و مشکلاتی که می‌تواند برای دولت مرکزی در تهران ایجاد کند آشکار است. حتی از سرگیری جریان نفت و سایر کمک‌های غرب احتمالاً برای اصلاح تعادل کافی نخواهد بود.
نتیجه مذاکرات:
- اگرچه در حال حاضر نمی‌توانیم از موفقیت در تلاش‌هایمان برای نجات ایران تحت نخست‌‌وزیری مصدق مطمئن باشیم، ولی هرگونه توافق با انگلیسی‌ها و مشارکت در تدارک کودتا علیه دکتر مصدق، احتمال موفقیت تلاش‌های کنونی ما برای تدوین یک قرارداد نفتی جدید را تضعیف می‌کند. قرادادی که احتمالاً مورد قبول همزمان ایرانیان و انگلیسی‌ها باشد.
- این امر مستلزم چشم‌پوشی از هرگونه سیاست کمک یک‌جانبه‌ی آمریکا به دولت کنونی ایران و وخامت جدی در روابط ما با ایران طی چند ماه آینده خواهد بود. ممکن است روابط مطلوب پس از روی کار آمدن یک دولت جدید دوباره برقرار شود یا نشود.
- هیچ تضمینی وجود ندارد که این پروژه موفق شود یا رهبر آن بتواند مؤثرتر از رژیم کنونی، ایران را اداره کند.
- حتی در صورت موفقیت‌آمیز بودن کودتای پیشنهادی ممکن است در دراز مدت نه تنها در ایران بلکه در سایر نقاط جهان به ویژه در خاور نزدیک، به ضرر ما تمام شود.
توصیه‌ها:
- اولاً سر کریستوفر استیل سفیر بریتانیا را در هفته‌ی آینده به حضور بپذیرید و شنونده‌ی نقطه نظرات او به نمایندگی از دولت بریتانیا باشید.
- به جز موضوعات جدید با اهمیتی که شایسته‌ی بررسی و مداقه بیشتر است، من پیشنهاد می‌کنم که پاسخ نظرات استیل را به این شکل بدهید:
- ما این پیشنهاد شما را با توجه خاص مورد بررسی قرار می‌دهیم. به نظر می‌رسد که این پیشنهاد برای ما پر از مخاطرات و ابهاماتی است که حتی پاسخ بسیاری از سؤالاتمان پس از اجرای قطعی کودتا هم برای ما روشن نخواهد شد. بنابراین اگرچه ما این پیشنهاد را به طور کامل رد نمی‌کنیم، ولی ترجیح می‌دهیم که در چنین نقشه و عملیاتی در موقعیت حساس کنونی وارد نشویم.
- در هر صورتی شرط ورود ما به چنین شرایطی و بررسی احتمال مشارکت در چنین نقشه‌ای، بدون شک تلاش برای رسیدن به توافق نفتی جدید با دولت دکتر مصدق است. در شرایط فعلی ما اعتقاد داریم که هر دو دولت باید فوراً بر توجه به حرکت رو به جلو در راستای صحبت‌های شما با آقای ادن در نیوریورک تمرکز کنیم و صرفاً آن خط مشی را دنبال کنیم.
من پیشنهاد می‌دهم وقتی آقای استیل را ملاقات کردید، پاول نیتزه را نیز همراه داشته باشید چرا که سفارت بریتانیا پیش از این صراحتاً اظهار علاقه‌مندی کرده که او نیز در جریان این توافقات باشد. همچنین جک جرنگان را هم همراه داشته باشید چرا که آشنایی او با بحث‌های غیررسمی پیشین می‌تواند در نتیجه‌بخشی مذاکرات مؤثر باشد. بدون شک من هم در صورت صلاح‌دید شما در دسترس خواهم بود.
پرونده اصلی اسناد را از اینجا ببینید.
