بازخوانی آخرین سفر محمدرضا پهلوی به امریکا در آبان 56

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ 22 آبان 1356 محمدرضا پهلوی و فرح به دنبال دعوت رسمی کارتر، از پاریس عازم آمریکا شدند، آن‌ها در 23 آبان وارد امریکا و روز بعد وارد کاخ سفید شدند. سفر محمدرضا پهلوی به امریکا تظاهرات گسترده‌ ایرانیان در آن نقطه را در پی داشت. به طوری که همزمان با مراسم سخنرانی شاه و کارتر در 25 آبان، تظاهرات گسترده و بی‌سابقه‌ای از سوی دانشجویان ایرانی انجام شد. در کتاب «روابط سیاسی محمدرضا پهلوی و آمریکا در دوره کارتر» که توسط مؤسسه فرهنگی هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ و منتشر شده است در مورد بروز تظاهرات در پی سفر محمدرضا پهلوی به آمریکا آمده است؛

خلعتبری، یکی از کارگزاران رژیم پهلوی از مرداد 1356، درباره امکان بروز تظاهراتی علیه شاه در سفر او به امریکا ابراز نگرانی کرده بود. سولیوان که کمی زودتر از شاه عازم امریکا شده بود بلافاصله بر اساس گزارش های پلیس فدرال امریکا (اف.بی.آی) از فعالیت گسترده مخالفان شاه در سراسر امریکا اطلاع حاصل کرد که قصد داشتند هم زمان با حضور شاه در واشنگتن اجتماعی تشکیل دهند.

در 15 آبان، آسوشیتدپرس اطلاع داد چهار فرد نقاب دار به عنوان اعتراض به دیدار شاه از امریکا خود را با زنجیر به مجسمه آزادی بستند. چند روز قبل از ورود شاه به امریکا در 19 آبان 1356، سخنگوی وزارت امور خارجه امریکا به مقامات ایرانی درباره احتمال قریب به یقین تظاهرات ضد شاه در امریکا هشدار داد. پرویز عدل سخنگوی وزارت امور خارجه، ماهیت آن ها را بی هویت، عوامل بیگانه، دشمنان استقلال و قاطعیت ایران و معتقد به آنارشیسم معرفی کرد. با وجود احتمالاتی که برای بروز چنین تظاهراتی وجود داشت مقامات پلیس واشنگتن اطمینان داشتند می توانند آن را کنترل کنند. در همین زمینه، سازمان جوانان مسلمان خارج از کشور اعتصاب غذا نموده و دست به تظاهرات زدند و حتی جمعی از دانشجویان ایرانی مقیم ایتالیا به منظور آزادی زندانیان سیاسی و اعتراض به سفر شاه تظاهرات کردند. در 21 آبان آسوشیتدپرس اطلاع داد صد نفر از اعضا و طرفداران انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی در اعتراض به سفر شاه در شهر مانهاتان راه پیمایی کردند. در 22 آبان، تظاهرات دیگری در مقابل کاخ سفید صورت گرفت. در همین روز اعلامیه های فراوانی در شهر واشنگتن نصب شد که از انجام تظاهرات بر ضد شاه خبر می داد. در 23 آبان، روزنامه های امریکایی، امکان تصادم بین طرفداران و مخالفان شاه را کاملا پیش بینی کردند.

در این روز به هنگام حضور شاه در ویلیامزبورگ تظاهراتی بر ضد شاه و سیاست امریکا در خیابان های نزدیک محل اسکانش صورت گرفت. برخی از آن ها تصویری از امام خمینی حمل می کردند و در بعضی از شعارها، شاه را نوکر امریکا معرفی کرده و از امریکا می خواستند دست از ایران بردارد. به هر حال این تظاهرات بدون حادثه ای جدی به پایان رسید. شاه در کتاب پاسخ به تاریخ، تعداد موافقانش را در این تظاهرات بیش از مخالفان قلمداد کرده و مخالفان را غیر ایرانی خوانده است. البته، نباید نقش امام را در تظاهراتی که در خارج از کشور برگزار می شد نادیده گرفت. ایشان کمی پیش از دیدار شاه و کارتر در پیامی خطاب به دانشجویان چنین فرمودند: «من به این جنبش و بیداری عمومی که در کشورهای اسلامی عموماً و در ایران خصوصاً پدید آمده، و به این تنفر عمومی از دستگاههای ظلم و وحشیگری و استعمار و استعمارگران، امیدها دارم...» «باید شاه و دار و دسته اش بدانند که چه در ملاقات با رئیس جمهور امریکا موفق به تجدید نوکری و تثبیت مقام غیرقانونی بشود یا نشود، ملت ایران او را نمی خواهد و دست از مبارزه بر نمی دارند...»

شاه در 24 آبان 1356/ 15 نوامبر 1977، با هلی کوپتر از آن مکان عازم کاخ سفید در واشنگتن شد تا در مراسم استقبال از سوی کارتر و همسرش شرکت کند. فاصله میان جمعیت موافق و مخالفان شاه و تعداد پلیس هایی که برای برقراری نظم حضور داشتند کم بود. در هنگام نواختن دسته موزیک، تظاهرکنندگان مخالف شاه شروع به تحرک نموده و پس از درگیری با پلیس به صف موافقان شاه حمله بردند و پلیس امریکا به ناچار برای متفرق نمودن آنان از گاز اشک آور استفاده نمود که موجب جاری شدن اشک از چشمان شاه و کارتر گردید. تعداد مخالفان شاه در این درگیری نزدیک به 4000 نفر بود که با سنگ و چوب به 1500 نفر از موافقان حمله بردند و در جریان این درگیری 124 نفر از تظاهرکنندگان و افراد پلیس مجروح شدند. شاه در این جا نیز تعداد موافقان خود را بیش از مخالفان دانسته است. جیمی کارتر در کتاب خود آن لحظه را به یادماندنی و همسرش رزالین، این واقعه را فراموش نشدنی نامیده است. کارتر بعدها از آن به عنوان یک واقعه شوم یاد کرد. البته در تمام طول مسافرت شاه، تظاهرات پراکنده ای در نزدیک کاخ سفید و دیگر نقاط واشنگتن همچنان جریان داشت ولی به دلیل آمادگی بیشتر پلیس، حادثه جدی دیگری رخ نداد.

شاه در مصاحبه ای با یکی از تلوزیون های امریکا در این باره گفت: اطمینان دارد که اگر اغلب این تظاهرکنندگان مارکسیست هرج و مرج طلب نباشند بسیاری از آن ها هستند. او علت این تظاهرات را اهمیت روزافزون ایران دانست. وی گفت وقوع این حادثه بر مذاکراتش با کارتر تاثیری نداشته است ولی از مطبوعات امریکا به دلیل طرفداری از مخالفانش گله کرد. تسامح امریکا در هنگام برگزاری تظاهرات ضد شاه، او را دچار سردرگمی کرد و گمان برد این احساسات از سوی امریکا حمایت می شود. به خصوص این که مقامات امریکایی اعتقاد داشتند پلیس امریکا در این حادثه بسیار ضعیف عمل کرده بود و چندی بعد فاش گردید از احضار نیروی کمکی پلیس برای مقابله با تظاهرکنندگان به صورت عمدی جلوگیری شده بود. بدین صورت، رفته رفته بی اعتمادی شاه به امریکا از این پس آغاز شد. این حادثه به نقطه تاریک سفر شاه تبدیل شد که قرار بود تبلیغات وسیعی بر روی آن صورت بگیرد.

کارتر نسبت به این اعتراض ها که خود شاهدش بود واکنشی نشان نداد هر چند تظاهرکنندگان سعی داشتند مخالفت خود با رژیم ایران را به کارتر نشان دهند. این تظاهرات می توانست اعتراضی به کارتر نیز باشد که با وجود اعلام سیاست حقوق بشر با شاه دست دوستی داده و او را به امریکا دعوت نموده بود. رسانه های داخل ایران سعی کردند از احساسات گروه های مختلف ایرانی و امریکایی برای استقبال از شاه سخن بگویند و فقط روزنامه رستاخیز به تظاهرات دانشجویان ایرانی در آلمان که بر ضد رژیم بود اشاره کرد. با وجود سیستم سانسور حاکم بر مطبوعات، نگارش چنین مطالبی از وجود آزادی های مختصری خبر می داد. زاهدی طی مکالمه ای با روزنامه آیندگان، ضمن بی اطلاعی از هویت تظاهرکنندگان، اعلام کرد مردم امریکا به این تظاهرات اهمیتی نداده اند. هنگامی که شبکه تلوزیونی ان.بی.سی امریکا تصاویر و فیلم های مربوط به تظاهرات دانشجویان را پخش کرد، مفسر این شبکه آن را به اعتراضات گروهی از امریکائی ها در جهت مخالفت با جنگ ویتنام در دهه 1960، شبیه دانست. به گفته خبرگزاری ها از زمان جنگ ویتنام، پایتخت امریکا شاهد چنین تظاهراتی نبوده است.

روزنامه اطلاعات نیز ضمن ابراز تردید در اصالت و ایرانی بودن تظاهرکنندگان، کشورهای کوبا و لیبی را عامل تامین هزینه های آن ها معرفی کرد. پخش تصاویر مربوط به این وقایع در سراسر جهان، تاثیر فراوانی در افکار عمومی به جای گذاشت و مخالفان رژیم به نتیجه مطلوب خود دست یافتند. «انعکاس این خبر در تهران ناآرامی هائی بوجود آورد و عده ای از نویسندگان و وکلای دادگستری و قضات و استادان دانشگاه که بیشتر وابسته به جبهه ملی بودند طی نامة سرگشاده ای خواهان اعطای آزادیهای اساسی و انحلال ساواک و انجام انتخابات آزاد در کشور شدند.» در 24 آبان، تعداد کثیری از دانشجویان ایرانی در لندن و در 25 آبان، گروهی از دانشجویان دانشگاه تهران و شریف دست به تظاهرات زدند و طی آن عده ای مجروح و 7 نفر بازداشت شدند. به هر صورت، ملاقات شاه و کارتر، اخبار امریکا را تحت الشعاع خود قرار داد.