اگرچه نقش علمای شیعه در تاریخ معاصر ایران از اهمیت و اعتبار درخور توجهی برخوردار است، لكن به این مهم بدان مایه و پایهی كافی پرداخته نشده است و شاید گاه كمبود اسناد و مدارك دربارهی فعالیتها و زندگانی آنان، ارائهی تصویری روشن از چهرهی این علما را دشوار كرده است. كمكاری در ثبت و ضبط حوادث تاریخی از سوی طیف مذهبی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و تحریفات مغرضان میتواند دو مانع اساسی در شناخت نقش علما باشد، با این همه حتی در پرتو اسناد و خاطرات محدود برجای مانده نیز میتوان با دقت و موشكافی به ماوراء حوادث تاریخی نفوذ كرد و شرحی در خورشأن از زندگانی و مبارزات آنان ارائه داد. مركز اسناد انقلاب اسلامی در راستای تحقق بخشیدن به این مهم و با بهرهگیری از اسناد و مدارك مختلف به انتشار این كتاب اقدام كرده است، بلكه آغازگر راهی باشد تا بسیاری از ناشناختههای فرهنگ و تاریخ ایران به جامعهی اسلامی معرفی شوند. اگرچه اطلاعات و مدارك چندانی دربارهی فعالیتهای آیتالله سیدیونس اردبیلی در دست نیست، ولی محقق میكوشد تا با بهرهگیری از برخی مدارك و اسناد و نیز خاطرات شخصیتهای معاصر با ایشان، حتی از راه تطبیق خاطرات مختلف راهی به درك و شرح حوادث بیابد؛ تلاشی كه به نوبه خود درخور تحسین و ستایش است. ذكر نكتهای ضروری به نظر میرسد و آن اینكه جدا كردن وقایعی مثل قیام مسجد گوهرشاد از مبارزات آیت الله یونس اردبیلی بسیار دشوار است، لذا به ناچار به گوشههایی از قیام مسجد گوهرشاد پرداختهایم كه پر واضح است قصد بیان مشروح قیام نیست . محققان و پژوهشگران گرامی دربارهی قیام گوهرشاد به منابع و مآخذ آن مراجعه خواهند كرد. فهرست مطالب: بخش اول مدخل پژوهشی فصل اول: زندگی نامهی آیت الله العظمی سید یونس اردبیلی فصل دوم: سیری در مبارزات سیاسی الف) حمایت از مبارزان تبعیدی ب) شركت در قیام مسجد گوهرشاد پ) مبارزه با عوامل كمونیستی در آذربایجان ت) حمایت از درخواستهای آیت الله العظمی قمی ث) حمایت از نمایندگی شیخ حسین لنكرانی ج) بازگشت به مشهد و ساماندهی هیئتهای مذهبی چ) همگامی با آیت الله كاشانی در نهضت ملی نفت بخش دوم اسناد و خاطرات و تصاویر فهرست موضوعی اسناد الف) اسناد ب) خاطرات ـ خاطرات یك شاهد در واقعه گوهرشاد ـ خاطرات آیت الله سیدعبدالله شیرازی