مرکز اسناد انقلاب اسلامی

در دوره رضاخان به علت سرکوب شدید و خفقان سیاسی، الگویی‌ برای‌ دانشجویان‌ باقی‌ نمانده‌ بود و در نتیجه‌ فعالیتهای‌ پراكنده دانشجویان‌، بدون‌ حمایت‌ نیروهای‌ سیاسی‌ جامعه‌، بی‌نتیجه‌ باقی‌ می‌ماند و به‌ سرعت‌ سركوب‌ می‌شد. جنبش‌ دانشجویی‌ در دهه‌ 1320 با توجه‌ به‌ مسائلی‌ نظیر حضور قدرتهای‌ خارجی‌ و اِعمال‌ نفوذ آنان‌ در كشور، در سه‌ طیف‌ فكری‌ چپ‌، ملّی‌ و مذهبی‌ شكل‌ گرفت‌. در سالهای‌ 1332 تا بهمن‌ 1340، وجود مشکلات متعدد به دلیل اختناق و سركوب‌ سیاسی‌ شدید مجموعاً در حال‌ ركود به‌ سر می‌برد. آغاز نهضت‌ امام‌ خمینی‌ آثار چشمگیری‌ بر جنبش‌ دانشجویی‌ داشت‌ به طوری که طی‌ دهه‌های‌ 1340 و 1350 نسل‌ روبه‌گسترش‌ دانشجو را به‌ طرف‌ اعتراض‌های‌ فزاینده‌ كشاند. پیوند دانشجویان‌ با مذهب‌ و  امام‌ خمینی‌ باعث‌ شد كه‌ جنبش‌ دانشجویی‌ بتواند در حركت‌ جامعه‌ به‌ طرف‌ انقلاب‌ مؤثر باشد.

حمله رژیم پهلوی به دانشگاه‌ها و کشتار دانشجویان یکی از نقاط سیاه پرونده این رژیم است، به طوری که در 16 آذر 1332 جواب اعتراض دانشجویان را با گلوله می‌دهد. همچنین در بهمن 1340 در جواب مطالبه دانشجویان کماندوهای خود را به دانشگاه روانه می‌کند. در اردیبهشت 57 نیروی شهربانی برای سرکوب دانشجویان به کمک گارد دانشگاه آمد و دانشجویان دانشگاه آذرآبادگان را به گلوله بست. رژیم در ادامه جنایات خود، در 13 آبان 57 در حوالی دانشگاه تهران خشن‌ترین حادثه پس از 17 شهریور را رقم زد که در پی آن تعدادی شهید و زخمی شدند.

با شروع نهضت امام خمینی دانشجویان از اقشار فعالی بودند که در کنار مردم به مبارزه علیه رژیم پهلوی پرداختند. آنها علاوه بر حضور در تظاهرات، با صدور بیانیه و اعلامیه تنور مبارزه را داغ نگه می‌داشتند. علاوه بر این با برپایی نمایشگاه‌ها، نشست‌ها، میتینگ‌ها مبارزات خود را ادامه می‌داند. دانشجویان با دعوت از روحانیون مبارز به جمع‌های دانشجویی، پیوند دانشگاه و حوزه را مستحکم کردند. همچنین در روزهای اوج انقلاب مردم ایران، دانشجویان با تعطیلی کلاس­‌های درس به صف اعتصاب کنندگان پیوستند و تا 22 بهمن 57 و محو کامل طاغوت دست از مبارزه نکشیدند.

يكی‌ از روزهايی‌ كه‌ همواره‌ برای‌ دانشجويان‌ مهم‌ بود و هر سال‌ نيز چه‌ از سوی‌ گروه‌های‌ چپی‌ و چه‌ از سوی‌ دانشجويان‌ مؤمن‌ و مذهبی‌ مورد تجليل‌ قرار می‌گرفت‌، 16 آذر روز دانشجو بود؛ كلاس‌های‌ درس‌ در اين‌ روز تعطيل‌ می‌شد و دانشجويان‌ با دادن‌ شعارهای‌ سياسی در دانشگاه‌ و بعضاً خارج‌ از دانشگاه‌ راهپيمايی‌ می‌كردند و بچه‌ها در داخل‌ شهر تبريز هم‌ خيابان‌ خاصی را انتخاب‌ نموده‌ و در آن‌جا راهپيمايی‌ می‌كردند. البته‌ در آن‌ زمان‌ شعار مرگ‌ بر شاه‌ وجود نداشت‌. اصلاً قدرتی‌ نداشتيم‌ كه‌ چنين‌ شعاری‌ را مطرح‌ كنيم‌. بيشتر شعارها پيرامون‌ آزادی‌ بود. مثلاً شعار «زندانی‌ سياسی آزاد بايد گردد» فرياد زده‌ می‌شد.

واقعه 16 آذر 32 در برخی از تاریخ‌نگاری‌ها گاهی یك سویه مطرح شده و دلیل قیام دانشجویان در این روز فقط به منظور مبارزه با استعمار انگلیس مطرح می‌شود٬ در صورتی كه قیام دانشجویان در دانشگاه تهران از طرفی هم برای مبارزه با آمریكا به دلیل نقش فعال آن در كودتای 28 مرداد بود و هم از طرفی مبارزه با رژیم پهلوی و انگلیس در آستانه بازگشایی سفارت انگلیس در ایران به شمار می‌آمد؛ از این رو در این نوشتار به بررسی شرایط و بسترهای شكل‌گیری حركت دانشجویان در 16 آذر 32 می پردازیم.